به فضاهایی برای تعامل اجتماعی نیاز داریم

دوات آنلاین-هیچ آمار دقیقی وجود ندارد. هرچه هست تصویر خموده و گاهی عصبانی آدم‌هایی است که از کنار هم رد می‌شوند. یا به اعتراض بوقی می‌زنند یا از سر خشم حرف نامربوطی نثار هم می‌کنند. همین تصویر دلیلی است برای تأیید سخن آنهایی که مدعی هستند جامعه ایرانی نشاط کافی ندارد. شاید اشاره فراوان مسئولان کشوری و رئیس‌جمهوری هم به این موضوع، از نگرانی این مقامات مسئول خبر می‌دهد؛ اما در این میان وضعیت زنان به‌عنوان نیمی از جمعیت کشور چندان رضایت‌بخش نیست و این موضوع، زنگ خطری است که می‌تواند کشور را به سمت افسردگی پیش ببرد و حرکت به سمت توسعه اجتماعی را متوقف و کشور را با چالش‌های عمیق اجتماعی روبه‌رو کند؛ اما نشاط اجتماعی چیست که یک مفهوم انتزاعی به نظر می‌رسد و چه راه‌های عملی‌ای برای دسترسی به آن به‌ویژه برای زنان جامعه وجود دارد؟ دراین‌باره با «زهرا نژادبهرام»، فعال حوزه زنان و منتخب دوره آتی شورای شهر تهران، صحبت کرده‌ایم.

‌نشاط اجتماعی از چه دوره‌ای به‌عنوان یک مسئله اجتماعی مطرح شد و شاخص‌های آن چیست؟

مسئله نشاط اجتماعی یک مسئله عمومی و چالش جدی برای جوامعی است که صنعتی یا در حال صنعتی‌شدن هستند. درواقع می‌توان نبود نشاط را بیماری دنیای مدرن نیز دانست. مسئله نشاط اجتماعی گرچه منبعث از فرد است، اما نبود یا کمبود آن به غم ازدست‌دادن عزیزی یا گرفتاری‌های زندگی فردی مربوط نمی‌شود. نبود یا کمبود نشاط درواقع به جداافتادگی انسان مدرن از هویت و جایگاه اصلی خودش برمی‌گردد؛ احساس نارضایتی از زیستن و فاصله‌گرفتن از آن چیزی که در آن توان واقعی انسان به محک گذاشته شود. این موضوع اساسا به فقر یا ثروت ربطی ندارد. ممکن است جامعه‌ای خیلی فقیر اما حس نشاط اجتماعی در آن جاری باشد؛ برای مثال برازیلیا، پایتخت کشور برزیل یا بمبئی در کشور هند جزء بانشاط‌ترین شهرهای دنیا هستند. این موضوع نشان می‌دهد موضوع نشاط اجتماعی ربط مستقیمی به فقر ندارد. اغلب این سرزمین‌ها، کشورهایی هستند که از حیث شاخص‌های متداول تناسب زندگی و امکانات رفاهی در وضعیت بسیار مطلوبی نیستند، اما سرمایه درونشان کمک کرده که بتوانند رضایت از شرایط ایجاد کنند و از زندگی موجودشان لذت ببرند. وجود این نشاط برای دولت‌ها می‌تواند سرمایه‌ای گران‌بها در جهت توسعه باشد و هزینه‌ها و آسیب‌های اجتماعی را در آن جامعه کاهش می‌دهد.

‌در چند وقت اخیر رئیس‌جمهوری و برخی دیگر از مقامات دولتی موضوع نشاط اجتماعی زنان را مطرح کرده‌اند‌. این موضوع نشان می‌دهد نگرانی‌هایی در حوزه نشاط اجتماعی زنان وجود دارد.

گرچه همه افراد جامعه می‌توانند دچار کم‌نشاطی و بی‌نشاطی شوند، اما زن‌ها گروهی هستند که در جوامعی مانند جوامع ما، بیشتر در معرض کم‌نشاطی قرار دارند. آمارهای دقیقی در این باره وجود ندارد و درباره این مسئله بررسی جدی انجام نشده است؛ اما آمارهای جسته‌و‌گریخته‌ای که در گروه‌های اجتماعی محدودی از سوی انجمن‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی ارائه شده، نشان می‌دهد زنان در موضوع نشاط اجتماعی وضعیت مطلوبی ندارند؛ مشاهدات عینی هم این موضوع را تأیید می‌کند. حال چه این آمارها دقت لازم را داشته باشند چه نداشته باشند، ما باید از بروز کم‌نشاطی در جامعه پیشگیری کنیم؛ به‌ویژه درباره زنان، چراکه این گروه جدا از اینکه نیمی از جمعیت را تشکیل می‌دهند، مادران نسل‌های آتی و همسران نیمی دیگر از جامعه هستند و توجه به مسئله آنها درواقع توجه به مسئله خانواده است. برای جوامعی مانند ما که خانواده جزء ارکان‌های اساسی اجتماعی محسوب می‌شود، پرداختن به مسئله نشاط زنان بسیار بااهمیت است.

‌پس به نظر می‌رسد پیشگیری از کم‌شدن نشاط اجتماعی در فرایند توسعه یکی از وظایفی است که مسئولان باید در حین برنامه‌ریزی به آن توجه کنند. از منظر شما به‌عنوان فعال حوزه زنان، دولت باید به چه سرفصل‌هایی توجه کند؟

مجموعه‌ای از عوامل فردی و جمعی مثل احساس محرومیت، ارضای نیازها، احساس مقبولیت نزد دیگران، احساس عدالت، فضای عمومی جامعه و پایگاه اقتصادی و اجتماعی در تقویت یا کاهش نشاط در افراد جامعه تأثیر دارند. واقعیت این است که هر کشور، فرهنگ جمعی خود را دارد. این شرایط سال‌هاست که حاکم است؛ اما اینک با چالش کاهش نشاط اجتماعی بیش‌ازپیش روبه‌رو هستیم؛ یعنی پیشگیری لازم برای این موضوع از سوی دولت انجام نشده است. آموزش مهم‌ترین موضوعی است که تشکل‌های غیردولتی، آموزش و پرورش و نهادهای برنامه‌ریز اجتماعی می‌توانند در این زمینه کار کنند و با ارائه مهارت‌های متعدد به افراد، امکان  بهره‌مندی حداکثری را در زندگی خصوصی و زندگی عمومی به آنها یاد دهند. این در حالی است که در کشور ما نهادهای اجتماعی قدرت لازم را برای این تأثیرگذاری پیدا نکرده‌اند و از سوی دیگر آموزش‌وپرورش نیز به موضوع مهارت‌های زندگی توجه نمی‌کند.

‌درواقع این موارد از نقش‌های دولت است که باید برای پیشگیری از کاهش نشاط اجتماعی به آن توجه کند؛ اما وقتی موضوع بی‌نشاطی و کم‌نشاطی در جامعه ایجاد و به معضلی جدی بدل می‌شود باید چه کنیم؟

نقش دولت در ایجاد آموزه‌های لازم در متون و کتب آموزشی در مدرسه در مقاطع مختلف تحصیلی بااهمیت است. همچنین نقش دولت در سرمایه‌گذاری در نهادهای علمی و پژوهشی برای اینکه راهکارهای مناسب برای ایجاد نشاط را فراهم کند، اهمیت زیادی دارد. وقتی مشکل پیش می‌آید، باید نهادهای روان‌شناسی و بهداشتی و درمانی وارد عرصه شوند. پیش از هرچیز باید به انجمن‌ها و تشکل‌ها مجال کافی برای بررسی جامعه داده شود تا بتوانند براساس بررسی‌های درست و منطقی و تجربیات جهانی دراین‌باره و فرهنگ بومی خودمان برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهند.

‌ شما عضو آتی شورای شهر خواهید بود. دراین‌باره فضاهای شهری را در تقویت نشاط اجتماعی تا چه میزان مؤثر می‌دانید؟

 در این زمینه بخش‌هایی مثل شورای شهر و شهرداری هم مؤثر هستند تا فضاهای کالبدی متناسب را فراهم کنند و از سوی دیگر با حمایت از تشکل‌های غیردولتی یا برنامه‌ریزان اجتماعی کمبودها را برای پیشگیری از بروز بی‌نشاطی و کم‌نشاطی جبران کنند؛ برای نمونه ازدیاد فضاهایی با رنگ سبز یا گسترش پارک‌ها یا ایجاد نقاشی‌های دیواری، افزایش امکان ورزش‌های همگانی یا ایجاد فضاهای همراهی مادر و فرزند، جزء فضاهای بانشاط است. از سوی دیگر فعالیت‌های دسته‌‌جمعی مثل پیاده‌روی‌های همگانی یا حتی ایجاد فضاهایی برای مراسم‌ها و جشن‌های دسته‌جمعی در شهر، اینها جزء مسائلی است که مدیریت شهری می‌تواند آنها را با کمک استادان روان‌شناسی، معماری، جامعه‌شناسی و امور دینی برنامه‌ریزی کند.

در این میان زنان 15 درصد شاغلان شهرها را تشکیل می‌دهند؛ یعنی اغلب آنها یا خانه‌دار هستند یا کسب‌وکارشان در محیط‌ها و محلاتشان است، به‌همین‌دلیل چون وقت بیشتری را در محلات و مسیرهای گذری شهری حضور دارند، از این جهت محله‌محوری رویکردی است که شهرداری باید به سمت آن حرکت کند. یکی از عوامل مهمی که مانع شادابی و نشاط در جامعه می‌شود، ضعف تعاملات اجتماعی و روابط افراد با یکدیگر است. انسان موجودی است که حیاتش به حیات دیگران گره خورده؛ وقتی این اتصال‌ها دچار مشکل شود و آدم‌ها دچار بی‌ارتباطی و کم‌ارتباطی شوند، این موضوع نشاط اجتماعی را کم می‌کند. دراین‌باره باید دنبال فضاهایی برای ایجاد و تقویت این فضاها در شهر بود. این موضوع تعاملات مردم در شهر را انسانی‌تر می‌کند.

‌بررسی‌ها نشان می‌دهد وضعیت کشور در حوزه سرمایه‌های اجتماعی چندان رضایت‌بخش نیست. برخی از فعالان اجتماعی معتقدند کمبود شادی‌های جمعی و نبود عرصه‌های لازم برای ظهور و بروز آن، از عوامل کاهش سرمایه‌های اجتماعی است. در این زمینه وضعیت زنان بدتر است، چراکه زنان حتی به ورزشگاه‌ها هم که به‌صورت محدود می‌تواند محل بروز و ظهور این شادی‌ها باشد، راهی ندارند. 

حضور زنان در ورزشگاه‌ها یکی از فاکتورهای مسئله نشاط اجتماعی است و تنها و بهترین راه‌حل نیست. در این مسئله دولت باید لابی‌های لازم را انجام دهد و نگرانی‌هایی را که در این حوزه وجود دارد، برطرف کند؛ اما واقعیت این است که قبل از آن ممنوعیت‌ها هم موضوع نبود نشاط اجتماعی مطرح بود. مسئله نشاط ابعاد مختلفی دارد که موضوع اشتغال زنان یکی از آنهاست.

‌امروز شاهد افزون‌شدن جمعیت زنانی هستیم که تنهایی و بدون همراهی مرد، زندگی خود و کودکانشان را می‌گذرانند. براساس آمار رسمی حدود 2.5 میلیون زن سرپرست خانوار در کشور شناسایی شده‌اند. این در حالی است که مسئله اصلی بین این زنان نداشتن شغل است. درآمد کم و گاهی نداشتن درآمد آنها را یا به نهاد‌های حمایتی متصل می‌کند که کمک‌های چشمگیری ندارند یا وارد مشاغل کاذبی می‌کند که زمینه‌های آسیب را در آنها افزایش می‌دهد. به نظرتان این مسئله در موضوع نشاط اجتماعی تأثیر دارد؟

موضوع اشتغال یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود کشور است و گروه‌های متفاوت اجتماعی اعم از زنان و مردان، افراد تحصیل‌کرده یا کم‌سواد را دربر می‌گیرد. زنان سرپرست خانوار ازآنجاکه همه مسئولیت خانواده را بر عهده دارند، بار همه مسئولیت‌های خانواده را تنهایی به دوش می‌کشند و این موضوع در شهری مثل تهران خیلی بیشتر به چشم می‌آید. ما برای این‌دسته از افراد نخستین کاری که می‌توانیم انجام دهیم تا آنها را به سمت نشاط اجتماعی سوق دهیم، اشتغال و در نخستین گام توانمندسازی زنان سرپرست خانوار است. اشتغال فرصت‌های تعامل اجتماعی را برای زنان به وجود می‌آورد که این تعامل بستر نشاط اجتماعی است. خوشبختانه نگاه خوبی دراین‌باره در دولت یازدهم وجود دارد و موضوع بازنگری استخدام کشوری برای ایجاد فرصت برابر شغلی برای زنان از اقدامات خوبی بود که انجام شد.

‌در کنار این موضوع برخی مسئله امنیت زنان در فضای شهری را نیز فاکتوری در موضوع نشاط اجتماعی می‌دانند؛ نظر شما دراین‌باره چیست؟

بله همین‌طور است. مسئله امنیت زنان در جامعه باید به‌صورت جدی‌‌تری دنبال شود، این احساس رابطه مستقیمی با حس نشاط اجتماعی دارد. ازبین‌بردن فضاهای ناامن شهری و رفع کمبود نیروی انتظامی در محدوده شهری، احساس آرامش را در زندگی شبانه در شهر ایجاد کند.

‌شما به‌عنوان عضو زن شورای شهر تهران، چه برنامه‌ای برای نخستین اقدامات در زمینه بالا‌بردن نشاط اجتماعی دارید؟