دلیل قیام میرزا کوچک‌ خان و نهضت جنگل چه بود

دوات آنلاین -میرزا کوچک خان نامی آشنا برای همه ایرانیان است؛ مبارزی که نهضت جنگل را رهبری کرد اما چه شد که او تصمیم به مبارزه گرفت و آیا اقداماتش فقط به قیام مسلحانه محدود می شود؟

واکنش میرزا کوچک خان به اشغال ایران

خراسان نوشت: نهضت جنگل و قیام میرزا کوچک‌خان، واکنشی به انهدام اساس مشروطیت و اشغال ایران توسط بیگانگان بود. وقتی در آذرماه سال 1294ش، مجلس شورای ملی با کمتر از یک سال عمر، نتوانست در برابر ضرب الاجل روسیه تزاری مقاومت کند و ناصرالملک، نایب‌السلطنه انگلوفیل احمدشاه، همراستا با قرارداد 1907م که بر اساس آن، ایران میان روس و انگلیس تقسیم شده‌ بود، دست به انحلال مجلس زد، هنوز بسیاری از کسانی که جانشان را کف دست گذاشتند و در سال‌های 1285 و 1288، باعث هزیمت استبداد از پایتخت ایران شدند، در قید حیات بودند.

این سقوط دهشتناک، البته فقط به شرایط وخیم سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران مربوط نبود؛ دنیا در آتش جنگ می‌سوخت و ورود به نخستین جنگ جهانی را تجربه می‌کرد. به همین دلیل، یکی دو ماه بعد از سقوط مجلس، «هیئت اتحاد اسلام» که باید آن را پشتوانه معنوی نهضت جنگل بدانیم، پا گرفت و فعالیت‌های خود را برای نجات ایران آغاز کرد. در واقع، نهضت جنگل، غَلیان احساسات تعدادی جوان نبود که بی محابا خود را به مهلکه افکنده باشند؛ جنگلی‌ها پیش از ورود به معرکه، کاملاً می‌دانستند که چه می‌خواهند و برنامه آن ها چیست و به همین دلیل، بعد از تسلط بر گیلان و به رغم کارشکنی‌های چپ‌گراها و وابستگان به شوروی و همین ‌طور عوامل نفوذی انگلیس، راه خودشان را طی کردند و آلت دست این و آن نشدند.

هدف نهضت جنگل

نیت نهضت جنگل، مطابق مانیفست هیئت اتحاد اسلام، اجرای اصلاحات اساسی در کشور و رهاندن مردم از ظلم جانکاهی بود که امان آن ها را بریده بود. بنابراین، اشتباه محض است اگر نهضت جنگل را صرفاً قیامی مسلحانه بدانیم و از کنار تلاش‌های گسترده آن برای اصلاح امور و احیای حقوق مردم، بی‌تفاوت بگذریم. میرزا کوچک‌خان و یارانش، به محض در اختیار گرفتن امور گیلان، دست به تغییرات همه‌جانبه و عمده‌ای زدند و حتی توانستند در برخی موارد، گام‌های بلندی در مسیر اهدافشان بردارند.

بیشتر بخوانید: کلنل پسیان که بود و چه کرد

جنگلی‌ها برای اصلاح امور، بر اساس دیدگاه هیئت اتحاد اسلام عمل می‌کردند که طبق اسناد وزارت خارجه، درصدد بود با ایجاد کمیته‌هایی مانند «رسیدگی به کارهای حکومتی و عدلیه»، «بازرسی و بررسی رمزهای کارگزاری»، «برخورد با رشوه‌خواری» و  «تأسیس محاکم تحقیقاتی در تمام بخش‌ها و نواحی گیلان، تنکابن، آستارا، خلخال، طارمات» دست به تغییرات بنیادین در مناطق تحت کنترل خود بزند و با تأسی به قوانین منبعث از دین مبین اسلام، احیاگر آرمان‌ها و خواسته‌هایی باشد که ملت با انقلاب مشروطه در پی تحقق آن ها بودند. در ادامه به بررسی و تحلیل برخی از این اقدامات می‌پردازیم.

میرزا کوچک خان به دنبال گسترش عدالت

بی‌تردید مهم ترین هدف نهضت جنگل، بعد از حفظ تمامیت ارضی و استقلال ایران، گسترش عدالت و جلوگیری از بیداد بوده‌است. میرزا کوچک‌خان و همکارانش، این هدف را در چند عرصه و با چند رویکرد دنبال می‌کردند. گام نخست آن ها، از میان برداشتن کسانی بود که به شیوه حکومتی مبتنی بر ارتشاء عادت کرده‌ بودند و عملاً مسیر بی‌عدالتی‌های اداری و سوءاستفاده از قانون، توسط آن ها هموار می‌شد. دستگیری رئیس وقت عدلیه گیلان و تلاش برای جایگزینی افراد ذی‌صلاح به جای وی، در همین راستا صورت گرفت.

افزون بر این، میرزا کوچک‌خان، رویکردی قوی و بدون مسامحه، درخصوص ارتقای وضعیت کشاورزان فقیری داشت که برای قرن‌های متمادی در قالب رعیت، روی اراضی متمولان به صورت برده‌وار کار می‌کردند و از آن ها بهره‌‌کشی می شد. باید توجه داشت که ورود به این عرصه، ارتباطی به همکاری‌های میرزا کوچک‌خان با برخی از عناصر چپ گرای مرتبط با کمونیست‌های شوروی که در آن زمان داعیه آن ها مبنی بر حمایت از طبقات رنجبر، گوش فلک را کر کرده‌ بود، نداشت. میرزا مدت‌ها قبل از برقراری این ارتباط، دست به اقداماتی مانند تقسیم اراضی خان‌ها در میان کشاورزان زد و کوشید سطح زندگی طبقات فرودست جامعه را تغییر دهد.

داعیه این رعیت‌پروری و حمایت از طبقات فرودست، حتی مردم دیگر نقاط ایران، مانند پایتخت را هم تحت تأثیر قرار داده ‌بود؛ به خصوص آن‌ که سیط شهرت جنگلی‌ها در این زمینه، بعد از شیوع قحطی بزرگ به گوش دیگر اهالی ایران می‌رسید.

بیشتر بخوانید: آشنایی با علی مردان خان، سردار بختیاری

شیخ احمد سیگاری، نماینده هیئت اتحاد اسلام در پایتخت، طی نامه‌ای به این مسئله اشاره می‌کند و می‌نویسد: «بدون تعارف و ظاهرسازی، تمام مردم از هردسته، بدون استثنا، از طبقه زارع و کارگر تا اعیان و علما و اشراف، یگانه راه علاج را وجود جنگلی‌ها می‌دانند. حتی احزاب سیاسی هم عاجز از هرگونه اقدامات هستند و چاره‌ای به جز تهیه مقدمات برای ورود جنگلی‌ها نمی‌دانند.» وعده برقراری عدالت اقتصادی و رسیدگی به معیشت مردم، یکی از اصلی‌ترین دلایل جذابیت نهضت جنگل بود. جنگلی‌های تحت فرماندهی میرزا کوچک‌خان، عملاً نقش بسیار مهمی در تأمین اقلام اساسی و مورد نیاز مردم داشتند و در این مسیر، شب و روز نمی‌شناختند. همین مسئله باعث شد که به رغم شیوع قحطی در ایران، عوارض ناشی از این وضعیت در گیلان به حداقل برسد.

توجه نهضت جنگل به فرهنگ و آموزش

تربیت نسل جدید بر اساس آموزه‌های ملی و دینی، یکی از دغدغه‌های اصلی میرزا و یارانش بود. آن ها به محض استقرار در یک منطقه و بعد از تثبیت امنیت، به سراغ موضوع آموزش می‌رفتند. یکی از اصلی‌ترین افرادی که در طرح‌های فرهنگی و آموزشی میرزا حضور فعال داشت، روانشاد ابراهیم فخرائی بود که کتاب «سردار جنگل» وی، در زمره منابع بسیار مهم مطالعه درباره نهضت جنگل است. تأسیس مدرسه‌های جدید در گیلان، با حمایت میرزا، شتابی مضاعف به خود گرفت. نکته بسیار مهم در این روند، تلاش برای تحصیل کودکان طبقات فقیر جامعه بود؛ اقدامی که تا پیش از آن سابقه نداشت و می‌توانست سبب‌ساز تحول بزرگی باشد.

از سوی دیگر، میرزا کوچک‌ خان برای تنویر افکار عمومی، دست به یک فعالیت همه‌جانبه و مقتدرانه رسانه‌ای زد؛ روزنامه «جنگل»، تریبون نهضت او بود که بسیاری از اهداف و خواسته‌های جنگلی‌ها در آن منعکس می‌شد. میرزا برای آگاهی مردم، برخی از نیروهای باسواد خود را مأمور می‌کرد تا محتوای روزنامه را برای افراد بی‌سواد شهرها و روستاهای گیلان بخوانند.

این روزنامه، حاوی اخبار گوناگون از تحولات داخلی ایران و جهان بود که تا پیش از غلبه کمونیست‌ها و خیانت آن ها به میرزا، یعنی تا 28 تیرماه 1298، 39 شماره از آن با چاپ سنگی و مدیریت غلامحسین‌خان کسمایی منتشر و توزیع شد. از سوی دیگر گزارش‌هایی در اختیار داریم که بر اساس آن ها، میرزا همواره کلمه را بر گلوله ترجیح می‌داده‌است؛ تلاش عجیب او برای گفت‌وگو با قزاق‌های تحت امر رضاخان که توسط نیروهای جنگل بازداشت شده بودند، در همین راستا بود. میرزا کوچک‌خان به دلیل علقه‌های دینی و میهنی، استفاده از سلاح را جز برای بیرون راندن بیگانه متجاوز، دوست نمی‌داشت و این موضوع، نقش بسیار مهمی در توجه وی به عرصه فرهنگ ایفا می‌کرد.