جزییات قرداد ترکنچای به زبان ساده

دوات آنلاین -دو قرارداد گلستان و ترکمنچای که میان ایران و روسیه امضا شد از جمله قراردادهایی هستند که همیشه به عنوان زیان بزرگ برای ایران شناخته می شوند.

زمان امضا عهدنامه ترکمنچای

قرارداد ترکمچای در زمان فتحعلی شاه قاجار منعقد شد.

به نوشته همشهری تردیدی وجود ندارد که یکم اسفند 1206خورشیدی یکی از تاریک‌ترین روزها در تاریخ پرفراز و نشیب ایران بوده است. در چنین روزی بود که جنگ فرسایشی بین ایران و روسیه که در دوره قاجار به‌وقوع پیوست، با امضای قرارداد نگین ترکمنچای به پایان رسید، اما امضای این قرارداد پایان ماجرا نبود.

به موجب عهدنامه ترکمنچای، حدود 30هزار کیلومترمربع از خاک ایران شامل حدود 20هزار کیلومترمربع از ارمنستان امروزی، حدود 5هزار کیلومترمربع از ترکیه امروزی و حدود 5هزار کیلومترمربع از جمهوری آذربایجان امروزی شامل تالش شمالی و نخجوان از ایران جدا شدند. جدایی این سرزمین‌ها هنوز هر ایرانی را متأثر می‌کند، اما خیلی از ایرانی‌ها با گذشت بیش از 200سال از عقد این قرارداد ننگین هنوز به عمق این فاجعه پی نبرده‌اند.

عهدنامه ترکمنچای ۱۴سال پس از عهدنامه گلستان به امضا رسید و دست بر قضا در هر دو مورد حکومت ایران در موضع ضعف قرار داشت.

بیشتر بخوانید: بازخوانی ماجرای اشغال ایران توسط متفقین در جنگ جهانی دوم

فتحعلی شاه که از او به عنوان یکی از بی کفایت ترین پادشاهان تاریخ نام می برند، برای مذاکره با روسها و عقد قرارداد ترکمنچای ۲ نفر از معتمدان خودش یعنی میرزا ابوالحسن خان شیرازی والله یار خان آصف الدوله را مأمور کرد و از سوی امپراتور روسیه هم ایوان پاسکویچ که فرمانده سپاه روسیه در جنگ دوم با ایران بود، حضور داشت.

یکی از مناطقی که طبق این قرارداد به روسها واگذار شد قفقاز بود که برای آنها یک منطقه مهم و حیاتی به شمار می رفت. مردم ایران و نخجوان که بخشی از منطقه قفقاز بود، اشتراکات فرهنگی زیادی داشتند اما به موجب این قرارداد مردم دو منطقه برای همیشه از هم جدا شدند و به واسطه بی کفایتی حکومت قاجار بین دو ملت دیوار جدایی کشیده شد.

ترکمنچای کجاست

ترکمانچای یا ترکمنچای یکی از شهرهای قدیمی و تاریخی ایران است که در شهرستان میانه واقع شده و بعد از قرارداد ایران و روسیه که در همین شهر منعقد شد، به شهرت رسید.

جالب اینکه این قرارداد وقتی بسته شد که ایرانیها به واسطه تسلط روسها بر مناطق قرارداد گلستان و ظلم و ستم هایی که خبرش به گوش می رسید، متحد شدند.

علما نیز حکم جهاد صادر کردند و با فرماندهی عباس میرزا، ولیعهد دوره فتحعلی شاه، پیروزی هایی به دست آمد. اما از آنجایی که دربار در تهران اعتقاد و باوری به پیروزی نداشت و فکر می کرد که شکست قطعی است، از ارسال کمک و نیرو جلوگیری کرده و ایرانیان شکست خوردند.

جدایی خانات ایروان از ایران در عهدنامه ننگین

روس ها در 2 مرحله و قدم به قدم همه مناطقی که نسبت به آنها طمع داشتند را تصرف کردند. آنها بعد از امضای قرارداد ننگین گلستان که به جدایی حدود ۲۲۰ هزار کیلومتر مربع از خاک ایران منجر شده بود، یک بار دیگر با ایران وارد جنگ شدند و جنگ دوم با روس ها در نهایت به شکست ایرانی ها در قفقاز جنوبی و آذربایجان و انعقاد قرارداد ننگین دیگری به نام ترکمنچای شد.

بیشتر بخوانید: برنامه های امیرکبیر چه بود و چه تحولاتی در کشور ایجاد کرد

یکی دیگر از مهم ترین بخش هایی که براساس قرارداد ترکمنچای از ایران جدا شد، خانات ایروان بود. این منطقه یک حکومت خان نشین داشت که از دوره صفویه تا سال ۱۸۲۸ میلادی در بخش ارمنستان شرقی حکومت می کرد.

خانات ایروان از این نظر برای ایرانی ها مهم بود که دروازه رسیدن به اروپا به حساب می آمد و مسیر ترانزیتی کالا از همان جا عبور می کرد. روسها با آگاهی از این موضوع این امتیاز بزرگ را از فتحعلی شاه گرفتند و خانات ایروان هم اینگونه به خاک امپراتوری روسیه ضمیمه شد تا یکی از برتری های همیشگی جغرافیایی ایران از دست برود.

شهر ایغدیر و کوههای آرارات هم بخشی از خانات ایروان بود که بعدها ترکیه در جنگ با روسیه که در سال ۱۲۹۹ به وقوع پیوست، آنها را تصرف کرد.

جدایی 17 ولایت قفقازی از ایران

طبق عهدنامه گلستان که دست بر قضا آن هم در دوره قاجار بین ایران و روسیه منعقد شد، حدود ۲۲۰ هزار کیلومتر مربع از خاک ایران شامل بخش هایی از چچن و اینگوش امروزی، داغستان، آذربایجان، گرجستان و بخش هایی از ارمنستان امروزی به خاک روسیه ضمیمه شد و با این حساب مساحت مناطقی که روس ها با انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمنچای تصاحب کردند به ۲۵۰ هزار کیلومتر مربع رسید؛ یعنی نزدیک به یک ششم مساحت ایران امروز ما.

به مجموع مناطقی که طی این دو عهدنامه از ایران جدا شدند ۱۷ ولایت قفقازی می گویند. نکته غم انگیز ماجرا اینجاست که پس از فروپاشی روسیه تزاری و در پایان جنگ جهانی اول، تلگراف های زیادی از طرف مردم مناطق جداشده در عهدنامه های گلستان و ترکمنچای به تهران فرستاده شد که مضمون همه آنها درخواست برای پیوستن دوباره به خاک ایران بود.

مردم در تلگراف هایی که برای دولت ایران ارسال می کردند خواهان لغو این دو قرارداد ننگین بودند؛ غافل از اینکه روس ها هرگز هدیه فتحعلی شاه را پس نخواهند فرستاد.

چنین بود که یکی از بزرگترین زخم ها بر هویت تاریخی و جمعی و ملی ایرانیان زده شد و قاجارها و مخصوصا فتحعلی شاه، به این دلیل برای همیشه جزو شاهان منفور هستند.

حق کشتیرانی برای روس ها

یکی از اهداف روس ها در جنگ دوم با ایرانیها، محدود کردن دسترسی آنها به دریای خزر بود. آنها که از اهمیت دریای خزر به عنوان یک مسیر مهم آبراهی آگاه بودند، بحث جدایی خانات تالش از ایران را مطرح کردند و با توجه به موضع ضعیف سپاه فتحعلی شاه که در جنگ شکست خورده بود، به هدفشان رسیدند.

خانات تالش که با نام خانات لنکران هم شناخته می شد یک منطقه خان نشین در جنوب شرقی جمهوری آذربایجان و نواحی شمالی استان گیلان در ایران امروزی بود که از دوران امپراتوری صفوی تا سال ۱۸۲۸ بر تالش حکمرانی می کرد.

خانات تالش در سال ۱۷۴۷ میلادی توسط سادات ترک زبان بنیان گذاشته شد و میر جمال الدین خان که از یاران نزدیک نادر شاه بود، به عنوان نخستین خان در این منطقه حکمرانی کرد. ساکنان این منطقه را مردم لنکران و آذربایجانی ها تشکیل می دادند اما آنها هم بعد از امضای قرارداد ترکمنچای مثل مردم نخجوان برای همیشه از ایرانی ها جدا شدند.

با جدایی خانات تالش، ایران حق کشتیرانی در دریای خزر  را از دست داد و ملزم به پرداخت غرامت به روسیه شد؛ همان چیزی که روس ها می خواستند. هرچند که بعدها حق کشتیرانی در دریای خزر، کمی تا حدودی به وضعیت قبلی اش برگشت اما با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق و تقسیم مرزهایی دریایی خزر به ۵ بخش، سهم ایران به شدت کمتر شد.