کلنل پسیان که بود و چه کرد

دوات آنلاین -یکی از شخصیت های ایرانی که نامش در تاریخ ماندگار شده کلنل محمدتقی‌ خان پسیان است اما او که بود و چه کارهایی انجام داد. بیوگرافی وی را در ادامه بخوانید.

کودکی محمدتقی‌ خان پسیان

خراسان نوشت: محله «سرخاب» تبریز، در یکی از روزهای سال 1270 خورشیدی، شاهد به دنیا آمدن نوزادی بود که سه دهه زندگی سراسر تلاش، شور و عشق او به میهن به روایتی جذاب و تمام‌نما از وطن‌دوستی ایرانیان تبدیل شد. کلنل محمدتقی‌ خان پسیان در خاندانی متولد شد که بیشتر اعضای آن نظامی بودند. او پس از مدتی تحصیل در مکتبخانه‌های آن دوره، در سال 1277 ش وارد مدرسه تازه تأسیس «لقمانیه» شد.

پسیان در این مدرسه، زبان فرانسه را فرا گرفت. 15 ساله بود که برای تحصیل در مدرسه نظام، تبریز را به مقصد تهران ترک کرد؛ اما شاید خودش هم نمی‌دانست که این رفتن را بازگشتی نیست. پس از تأسیس نیروی نظامی ژاندارمری - که در واقع، با تلاش تعدادی از مشروطه‌خواهان به منظور ایجاد یک نیروی نظامی مستقل برای حفظ امنیت کشور شکل گرفت – و با وجود این که هنوز یک سال از تحصیل اش در مدرسه نظام باقی مانده‌بود، به این نیروی تازه  تأسیس فراخوانده شد و در سال 1289 ش، در حالی که تنها 19 سال داشت، با درجه نایب دومی(ستوانی)، به استخدام نیروی ژاندارمری درآمد.

پیشرفت پسیان جوان

زیرکی و توانایی پسیان باعث شد خیلی زود پله های ترقی را طی کند. سال بعد، محمدتقی 20 ساله، به درجه سلطانی(سروانی) رسید و علاوه بر فعالیت‌های نظامی، به عنوان مترجم «یال مارسن»، مستشار سوئدی و فرمانده ژاندارمری ایران، از نزدیک با سبک‌های نوین جنگی آشنا شد.

بیشتر بخوانید: سنجرخان که بود و چه کرد

کلنل در سال نخست حضورش در ژاندارمری، لیاقتش را در سرکوب شورش «حبیب‌ا...خان» در قزوین ثابت کرد. مدتی بعد، برای سرکوب اشرار و راهزنانی که راه‌های همدان را ناامن و زمینه دخالت نظامی روس‌ها را فراهم کرده‌بودند، به همدان رفت و پس از یک سال تلاش بی‌وقفه، نظم را در منطقه حاکم کرد. این موفقیت باعث شد وزارت جنگِ وقت، به او نشان طلای لیاقت اهدا کند. پسیان برای برقراری آرامش و امنیت در منطقه بروجرد تا یک قدمی مرگ رفت، اما حاضر به ترک میدان نشد و با نبوغ نظامی خود، بر دشمن پیروز شد.

پسیان در دوران فرماندهی ژاندارمری همدان، یکی از معدود دفاع‌های ایرانیان را در برابر مهاجمان روسی که پس از قرارداد 1907 و تقسیم ایران میان روسیه تزاری و انگلیس، وارد خاک کشورمان شده‌بودند، ترتیب داد. پیروزی‌های موقت او در مقابله با نیروهای استعمار، بارقه امید را در دل بسیاری از مردم، روشن و وصف شجاعت و بی باکی او را در خارج از مرزهای ایران منتشر کرد. با این حال، دفاع جانانه او و یارانش به دلیل کمبود امکانات و ضعف حکومت مرکزی، با ناکامی روبه‌رو شد.

کلنل پسیان در زمان اشغال ایران

اشغال ایران در جنگ جهانی اول و بازداشت بسیاری از افسران وطن‌دوست ایرانی، کلنل را از ادامه فعالیت بازداشت. او با وجود میل فراوان برای ایستادن و مبارزه کردن، ناچار ایران را ترک کرد و در سال 1296 ش، برای درمان بیماری مزمن کبدی، به آلمان رفت. پسیان در این زمان، تنها 26 سال داشت. شهرت او در شجاعت و نبوغ نظامی، باعث شد ارتش آلمان از کلنل برای همکاری دعوت کند و او که به دنبال فرصتی برای تکمیل دانسته‌هایش بود، این دعوت را پذیرفت. پسیان در همین ایام، وارد نیروی هوایی تازه تأسیس آلمان شد و به عنوان نخستین ایرانی، دوره خلبانی را گذراند و با هواپیما پرواز کرد.

تاریخ ایران: جزییات قرداد ترکنچای به زبان ساده

 آلمان‌ها از او خواستند در نبردهای هوایی جبهه فرانسه شرکت کند، اما پسیان نپذیرفت و از آلمان‌ها خواست به او اجازه نبرد در جبهه روسیه تزاری را بدهند. او می‌خواست با کسانی رودررو شود که میهن اش را عرصه تاخت و تاز خود کرده‌بودند. به این ترتیب، پسیان توانست در 33 عملیات هوایی علیه روسیه‌تزاری شرکت کند؛ اما ناراحتیِ کبدی به او اجازه ادامه فعالیت را نداد و ناچار پس از درمان بیماری و فراگیری برخی علوم و فنون، در سال 1298ش به ایران بازگشت.

فرماندهی ژاندارمری خراسان

کلنل پس از روی کار آمدن «مشیرالدوله» و با تشویق ملک الشعرای بهار، فرماندهی ژاندارمری خراسان را پذیرفت و در شهریور سال 1299ش راهی مشهد شد. ورود او به مشهد، همزمان با حکومت «قوام‌السلطنه» بر خراسان بود. شواهد تاریخی موجود نشان می‌دهد که مشهد در این دوره، از هر نظر روزگار خوبی را از سر نمی‌گذراند؛ ژاندارمری، به عنوان نیروی رسمیِ ضامنِ امنیت و نظم، با ریاست محمدحسین میرزا جهانبانی، داماد وثوق‌الدوله و فامیل قوام‌السلطنه، هیچ حرفی برای گفتن نداشت. ژاندارم‌ها مدت‌ها مواجب و حقوق خود را دریافت نکرده بودند و حتی حاضر نبودند از مشهد در برابر حمله راهزنان حفاظت کنند.

فساد مالی، عامل به وجود آمدن این بی‌نظمی بود. کار به جایی رسید که قوام‌السلطنه، برای دفع تعرضات یکی از راهزنان اطراف مشهد، مشهور به «محمد زشکی»، ناچار شده‌بود از حدود 200 سواره‌نظام حاکم قوچان کمک بگیرد. پسیان که مدتی پس از ورودش به مشهد، به وسعت فساد در سیستم حکومتی خراسان پی برده‌بود، کمر به اصلاح امور بست. با وقوع کودتای سوم اسفند در تهران و اجرای سیاست سیدضیاءالدین طباطبایی یزدی مبنی بر بازداشت اشراف و سیاستمداران برای تسلط بر امور و همین‌طور کسب درآمد از این اقدام، وی مخفیانه دستورِ دستگیری قوام‌السلطنه را صادر کرد و برای پسیان، فرمانده ژاندارمری خراسان، فرستاد.

کلنل که ظاهراً از ماهیت واقعی سید ضیاء آگاه نبود و از طرفی قوام‌السلطنه را عنصری ضدمردمی و وابسته می‌دانست، وی را بازداشت کرد و به تهران فرستاد. به این ترتیب زمام امور خراسان از 13 فروردین 1300 شمسی عملاً در اختیار کلنل پسیان قرار گرفت و او دست به اصلاحات گسترده ای زد.

در همین زمینه: حکایت های خواندنی از زندگی امیرکبیر

کلنل با کمک «موسیو دوبوا»، مستشار اداره مالیه خراسان، به امور مالیاتی رسیدگی کرد و از بدهکاری های سنگین مالیاتی قوام‌السلطنه و اشراف خراسان پرده برداشت. او که برای اجرای اصلاحات در خراسان به پول نیاز داشت، اقدام به وصول مالیات‌های عقب افتاده کرد و با پی بردن به اختلاس‌های گسترده طبقه حاکم، دارایی‌های آن ها را ضبط و از آن برای عمران شهر استفاده کرد. پسیان با ترمیم سیستم اداری آستان قدس و انتظام مالی آن، موفق به ایجاد یک صندوق خیریه از درآمدهای آستان‌قدس، برای کمک به محرومان شد.

این درحالی بود که در دوره‌های قبل، به سبب اختلاس‌ها و سوءاستفاده‌های گسترده، آستان‌قدس به افراد زیادی بدهکار بود و حتی طبق گزارش «عین‌السلطنه» در «روزنامه خاطرات»، برخی از این طلبکاران از محل درآمد موقوفه‌ها، نزول می‌گرفتند! کلنل به سرعت جای حکام مستبد را با عناصر مردمی و مشروطه‌خواه عوض کرد. ژاندارمری که به واسطه فساد مسئولان قبلی، عملا به یک دستگاه بی‌فایده مبدل شده‌بود، احیا شد و در پایان دوره خدمت پسیان، تعداد ژاندارم‌های خراسان به چهار هزار نفر رسید. مقایسه این تعداد نفرات، با تعداد نیروهای رضاخان برای فتح تهران(2500 قزاق)، نشان‌دهنده کار عظیم و خارق‌العاده کلنل در همین مدت کوتاه است.

محمدتقی‌ خان پسیان نیروهای ژاندارمری را بین مناطق مختلف خراسان، مانند سبزوار، تربت حیدریه و نیشابور، تقسیم کرد. نتیجه این اقدامات، برقراری امنیت در خراسان بود. طی مدت کوتاه حکومت کلنل پسیان در خراسان، اصلاحات فراوانی انجام شد که با وجود کوتاهی دوران وی، حدود شش‌ماه، در نوع خود کم‌نظیر است. طبعاً این اصلاحات به مذاق برخی خوش نمی‌آمد و از این رو، با کلنل دشمنی آغاز کردند.

شهادت کلنل پسیان

با کنار رفتن دولت سیدضیاء و روی کار آمدن قوام‌السلطنه، کلنل احساس خطر کرد. حاکم پیشین خراسان که با پسیان خصومت شخصی داشت، کوشید با لطایف‌الحیل وی را وادار به تسلیم و تمکین کند، اما او تسلیم نقشه‌های قوام‌السلطنه نشد و وساطت بعضی اعیان خراسان نیز، سودی نبخشید.

قوام‌السلطنه به تحریک برخی خان‌های شمال خراسان پرداخت و آن ها سر به شورش علیه کلنل برداشتند. مرحوم پسیان که برای دفع این فتنه به قوچان رفته‌بود، در جعفرآباد قوچان توسط نیروهای شورشی محاصره شد و به شهادت رسید. قاتلان سر از پیکر وی جدا کردند و به تهران فرستادند. پیکر مرحوم کلنل محمدتقی‌خان پسیان، با احترام بسیار در باغ نادری مشهد دفن شد.

اما در دوران حکومت رضاخان، سرتیپ خزاعی دستور داد پیکر وی را به قبرستان عمومی شهر منتقل کنند. سال‌ها بعد، در زمان حکومت دکتر مصدق و در جریان فعالیت‌های عمرانی در منطقه سراب، مجدد صندوق حاوی پیکر وی پیدا شد و بعد از تشییع دوباره، آن را در مکان سابقش، باغ نادری دفن کردند. در دهه 1330ش و در جریان ساخت بنای آرامگاه نادرشاه، پیکر کلنل مجدد از مکان اولیه به جایی دورتر از بنای اصلی، مکان کنونی آن، منتقل و دفن شد.