کلوت‌ها؛ همچنان اسرارآمیز و شگفت‌انگیز

دوات آنلاین-کلوت؛ نامی که زیبایی، شگفتی و رازآلودگی را به ذهن می‌آورد. کلوت چیست، چگونه شکل گرفته، آیا حیات در آنجا جریان دارد و در گذشته آدمی ساکن این منطقه بوده است؟ محسن ادیب، ایران‌گرد و کویرنوردی است که بارها و بارها به این منطقه رفته و تا توانسته در دل آن پیشروی کرده است. او در یادداشتی همه چیز را درباره کلوت‌ها توضیح داده است:

کلوت‌های لوت در موقعیت جغرافیایی N2947 تا N3050 و E5746 تا E5843 در استان کرمان واقع است. در غرب بیابان لوت در فاصله 25 کیلومتری شهرستان شهداد منطقه منحصر بفردی وجود دارد که اصطلاحا بدان کلوت (ریشه واژه بلوچی) گویند. کلوت از مناظر اعجاب‌انگیز خلقت است که در رشته‌های ممتد و موازی در جهت شمال غربی به جنوب شرقی گسترده شده است. طول این عوارض طبیعی در حدود 250 کیلومتر و عرض آن در حدود 70 کیلومتر است. کلوت اسرارآمیزترین و ناشناخته‌ترین عارضه طبیعی در کل بیابان لوت و ایران است. طبق نسخ تاریخی کسی از داخل آن عبور نکرده و آنچه در مورد آن نگاشته شده جملگی از مناطق حاشیه آن است و کماکان برای ما بسیار ناشناخته است. علت این ناشناختگی 2 عارضه طبیعی در غرب و شرق لوت است. کلوت‌ها در غرب و ریگستان بزرگ لوت در شرق 2 عاملی بودند که ارتباط مناطق غربی و شرقی لوت را محدود کرده بودند و هیچ مسافری از غرب به شرق لوت سفر نمی‌کرده است. تنها مسیری که از داخل دشت لوت عبور می‌کرده راه نو بوده که از بین این دو عارضه طبیعی و از میان هامادای لوت جایی که بغیر از چند چاله کوچک و شکست زمین عملا مانعی برای سفر به چشم نمی‌خورده است. در سال‌های اخیر گروه کانون سبز فارس به سرپرستی آقای بهمن ایزدی موفق به عبور از شمال به جنوب کلوت‌ها شده‌اند. شایان ذکر است تا کنون عبوری از شرق به غرب و یا بالاعکس در منطقه کلوت‌ها گزارش نشده است.

وجه تسمیه کلوت

کلوت ترکیب واژه‌ای از کل و لوت به معنای شهر لوت است. بغیر از مناظر مشخصی که در غرب لوت نام کلوت دارند به کلیه عوارض و برآمدگی‌های مناطق غربی لوت کلوت می‌گویند. واژه کل در مناطق خراسان، مرکز ایران و سواحل دریا خزر معانی مختلفی دارد. در خراسان و سیستان و بلوچستان ریشه کلاته و کلات است که قلعه و دژ نیز از آن مشتق می‌شود و به معنای آبادی یا روستایی است که در بلندی قرار گرفته و به محیط اطراف مشرف باشد. واژه کلاته به معنای کلات کوچک است و عموما در پی اسامی مالک کلات استفاده می‌شده است. در مرکز ایران کلات به معنای روستایی محصور است و در دشت کویر و بیابان لوت مترادف با دره یا شوره زار درخت دار استفاده می‌شده است. در سواحل دریای خزر به صورت کلا بکار می‌رود و در گیلان کاله به معنای بوته‌زار است.

 پیدایش کلوت

ضخامت لایه‌های رسوبی کلوت را با روش‌های ژئو فیزیک در حدود 700 متر اندازه‌گیری کرده‌اند. این رسوبات عمدتا از ریزدانه‌های ماسه‌ای غیرمدور، گچ و نمک تشکیل شده‌اند که نشان از رسوب‌گذاری در محیطی کم‌عمق در اثر وجود آب‌های شور دارد که در مرور زمان خشک شده‌اند. فرسایش در این منطقه عمدتا توسط باد، آب، نیروی گرانش زمین و تغییرات درجه حرارت انجام می‌شود که اثر 2 عامل اول از سایر موارد بارزتر است. کلوت‌های فرسایش‌یافته دارای ارتفاع متوسطی در حدود 10 متر هستند و بعضا تا 50 متر هم می‌رسند. عرض آنها از یک متر تا چندین 10 متر نوسان دارد. دیواره آنها در قسمت بالایی در اثر تخریب دارای شیبی ملایم است که پس از آن به‌صورت قایم درمی‌آید. دیواره‌های شمالی کلوت‌ها قائم هستند و در دیواره‌های جنوبی شیبی دوکی شکل قابل مشاهده است که نسبت به دیواره شمالی نامتقارن هستند.

 تفاوت ارتفاع بین بلندی‌های کلوت و پستی‌های ما بین آنها بین 20 تا 70 متر متغیر است و همین تفاوت ارتفاع باعث شده که عبور از بین آن را نامقدور کند. عوامل فرسایشی متعددی در پیدایش کلوت نقش داشته‌اند. در بعضی قسمت‌های کلوت اثر آب‌های روان زیاد است و پیداست که در بعضی از چاله‌ها زمانی سیل‌های بزرگی جاری شده و حتی نقش آب در بعضی دیواره‌ها قابل مشاهده است. در جاهای دیگری وقتی ضخامت طبقات زیاد است و مقدار نمک ترکیبات به حد تراکم می‌رسد، اثر افزایش کارست در سطح زمین مشهود است. شاید بیشترین اثر فرسایش در کلوت در نتیجه فرسایش کارست باشد. عامل باد از دیگر عوامل موثر در فرسایش و ایجاد کلوت است. وجود ماسه‌هایی با اشکال برخان در داخل پستی‌ها و تناقض جهت بادهای مختلف مسائل پیچیده‌ای را درباره نقش باد پیش می‌آورد. بعضی چاله‌ها توسط ماسه‌هایی که باد جابجا کرده پر شده‌اند و بعضی به کل در زیر ماسه‌ها مدفون شده‌اند. به این معنی که باد در بعضی نقاط باعث عمیق‌تر شدن چاله‌ها و در بعضی موارد باعث صاف‌شدن کلوت‌ها و محو شدن آنها شده است.

در ارتباط با علت پیدایش کلوت‌ها نظریات مختلفی وجود دارد. یکی از این نظریه‌ها منشاء پیدایش کلوت‌ها را فرسایش مشترک آب و باد می‌داند که با ایجاد شیارهایی در رسوبات ریزدانه‌ای اواسط سنوزوئیک به وجود آمده‌اند. این پدیده‌ها در مرکز یا حوضه‌های انتهایی چاله‌های داخلی فلات ایران به‌وجود می‌آیند. بسیاری از حوضه‌های مذکور کولابها و یا دریاچه‌هایی را در پست‌ترین نقطه خود تشکیل داده‌اند. در مرکز این قسمت‌ها گل نرم متراکم و فشرده که حاصل رس‌ها و سیلت‌های حمل‌شده توسط آب و باد در دوره خشکی اخیر هستند، ته‌نشین شده است. در این سطوح پوشش گیاهی بوته‌ای به صورت پراکنده می‌روید و در حدفاصل آنها زمین برهنه است. از این رو فرسایش کاوشی باد در قسمت‌های فاقد گیاه، به تدریج شیارهایی در امتداد جهت وزش باد ایجاد می‌کند و محل بوته‌ها به صورت پشته‌های برجسته‌ای باقی می‌ماند که در ترکستان و در اصطلاح جهانی به آن "یاردانگ "و در ایران "کلوتک " می‌گویند. جهت این کلوته غالبا" منطبق با مسیر بادهای غالب منطقه است.

  آنچه که در کلیه نظرات قابل مشاهده است وجود دو عامل باد و آب شور در پیدایش آنها است. از دیگر نظرات می‌توان به وجود نم در کف کلوت‌ها و رسوبات نمکی فراوان که در منطقه گسترش دارند اشاره کرد. وجود لایه‌های مرطوب در چاله انتهایی رود شور که تنها رودخانه دایمی در غرب لوت و شمال کلوت‌ها است در ایجاد اشکال مختلف کلوت نقش اساسی داشته است. در واقع اشکال کلوت تابعی از باد دایم در منطقه و رطوبت ناشی از رود شور است. این نوع فرسایش که آن را هیدروائولین می‌نامند باعث انعقاد ذرات رسی کلوت‌ها می‌شود و حرکت و جدایی آنها را توسط باد تسهیل می‌کند. با قبول اینکه در دوران چهارم زمین‌شناسی لوت دارای آب و هوای مرطوب‌تری بوده، فرسایش در این دوران شکل سریع‌تری داشته و عمده این فرسایش در آن دوران شکل گرفته است.

 ارتفاع از سطح دریا

در حاشیه شرقی کلوت‌ها میانگین ارتفاعی در حدود 300 متر از سطح دریا قابل مشاهده است. این ارتفاع با حرکت به‌سمت جنوب کاهش یافته به نحوی که در مجاورت چاله شور گز هامون در زنگی احمد در حدود 240 متر می‌رسد. با حرکت به سمت شمال نیز این ارتفاع کاهش می‌یابد به‌نحوی که در چاله نمکزار در شمال کلوت‌ها به 210 متر می‌رسد. با استناد به ارقام فوق می‌توان نتیجه گرفت که سرریز سیلاب‌ها در جنوب به سمت شمال و چاله نمکزار در شمال کلوت‌ها است. کم ارتفاع‌ترین ناحیه در فلات ایران در قسمت شرقی کلوت‌ها در مجاورت هامادای لوت و در داخل کلوت‌ها با ارتفاع 110 متر توسط آقای مهرداد قزوینیان اندازه‌گیری شده است.

مناطق جنوبی و شمالی کلوت‌ها

دشت غربی لوت در جنوب کلوت‌ها و در حاشیه کشیت کاملا هموار نیست. ارتفاع آبادی کشیت در حدود 440 متر و در چاله‌های پای کلوت در حدود 330 متر است. در وسط این دشت کلوت‌های پراکنده‌ای به چشم می‌خورند که جنس آنها از مارن‌های قرمز رنگ با رگه‌های زیاد گچ است و در بعضی موارد بلندای آنها به 30 متر هم می‌رسد. در حاشیه کشیت تپه‌های کلوت 2 رشته برجستگی در جهت شمال غربی ساخته‌اند. رشته اول از 20 کیلومتری جنوب کشیت آغاز شده و تا 40 کیلومتر ادامه دارد. این رشته در قسمت‌هایی توسط مسیل‌ها به حالت منفرد درآمده است. در بین کلوت‌ها زمین‌های آبرفتی که بعضا با ماسه‌های روان پوشیده‌شده قابل مشاهده است. در پای کلوت‌های منفرد جریان سیل چاله‌هایی ساخته که بدنه کلوت در میان این چاله‌ها قرار گرفته است. رنگ کلوت‌ها در این منطقه ارغوانی رنگ است که گواه عمر بیشتر آنهاست در حالیکه در شرق شهداد رنگ کلوت‌ها زرد رنگ و نشان از عمر جوان آنها دارد. رشته دوم در 15 کیلومتری غرب رشته اول قرار دارد و طولی در حدود 50 کیلومتر دارد. رنگ کلوت‌ها از ترکیبات آهن آن نشات می‌گیرد و هرچقدر سن آنها جوان‌تر باشد رنگی روشن‌تر خواهند داشت. به‌همین دلیل است که کلوت‌های دارای سن زیاد رنگی صورتی یا ارغوانی بخود می‌گیرند.

 در شمال منطقه کلوت‌ها یعنی در نقطه انتهایی رود شور اثر فرسایش تپه‌های کوچکی برجای گذاشته که به کلوتک‌ها (مینی یاردانگ) شهرت دارند. زمین این منطقه عمدتا مرطوب با درصد نمکی و شوری بالا است که رس‌ها اشکال محدبی را ایجاد کرده‌اند. در میان این سطح رسی کلوتک‌ها با فاصله از یکدیگر قابل مشاهده هستند. با حرکت به‌سمت جنوب فرسایش نظم بهتری پیدا می‌کند و کلوت‌ها به‌صورت دیوارهای موازی قابل رویت هستند. در شمال رود شور نیز فرسایش بسیار شدید است ولی اشکال ایجاد شده با مناطق جنوبی متمایز است. در منطقه شمال رود شور باد دیوارهای قایمی روی تپه‌ها ایجاد کرده و نوع فرسایش بسیار پیچیده است. اشکال ایجاد شده ساختمان‌های گنبدی یا مستطیلی، قلعه‌های بزرگ، دیواره‌های بلند و کوتاه و مجسمه انسانی است. این منطقه در نسخ تاریخ‌نویسان به شهر لوت شهرت دارد. شکل فرسایش و شیب دامنه‌ها به جنس مواد تشکیل‌دهنده تپه‌ها بستگی دارد. چنانچه تپه‌ها دارای جنس مارنی و رسی نمک‌دار باشند دیوارها قایم و چنانچه از مواد ماسه‌ای باشند دارای شیبی ملایم هستند.

 پوشش گیاهی کلوت‌ها

از کوه‌های سیرچ به سمت کلوت‌ها زندگی نباتی کاهش پیدا می‌کند. در طول مسیل‌ها درختان گز به صورت پراکنده قابل مشاهده هستند. در حاشیه کلوت‌ها بوته‌های گز روی گلندان‌های ماسه‌ای قرار گرفته‌اند که به آنها نبکا می‌گویند. این منطقه انتهای مرز نباتی است و در داخل مسیل‌هایی که وارد کلوت‌ها می‌شوند بوته‌های پراکنده‌ای از استراگال قابل مشاهده است که با پیشروی به داخل کلوت محو می‌شوند. از کویرهای پای کلوت به‌سمت شرق و در داخل چاله‌های کلوت و روی کلوت‌ها هیچ زندگی نباتی قابل مشاهده نیست. نبود زندگی نباتی در کلوت را نمی‌توان به جنس خاک و املاح موجود در آن منتسب کرد. چرا که جنس خاک کلوت‌ها از رس، ماسه و نمک است. جنس خاک با آبادی‌ها و زمین‌های زراعتی حاشیه کلوت تفاوت فاحشی ندارد. البته شوری خاک در کلوت‌ها بیشتر است ولی این شوری نمی‌تواند مانع رشد گیاهان هالوفیت شود و در مناطق جنوبی کلوت در زمین‌های کویری لوت زنگی احمد که شوری خاک به مراتب بیشتر از کلوت است این گیاهان قابلیت رشد دارند. فقر آب نیز نمی‌تواند عامل نبود حیات نباتی در این منطقه باشد چرا که در داخل کلوت‌ها جدای از بارندگی سالانه سیلاب‌های کوه‌های اطراف جریان دارند. نبود پوشش گیاهی در ناحیه‌ای به این وسعت تنها می‌تواند در اثر وجود بادهای سهمگین در این منطقه باشد که هر از گاهی وزیدن می‌گیرند و دالان‌های ایجادشده به سرعت باد کمک می‌کنند. این بادها هرگونه ریشه گیاهی را از زمین جدا کرده و اجازه رشد و نمو از گیاه را سلب می‌کنند.

 شهر لوت از افسانه تا حقیقت

کلوت را بقایای شهری نفرین‌شده و ویران‌شده دانسته‌اند. در کتب جغرافی‌نویسان صدر اسلام آمده است که بقایای شهری ویران در پای کلوت قابل مشاهده است. در جنوب کلوت در نزدیکی آبادی کشیت، در پای گل کویری کلوت‌های منفرد که منشا جدید دارد، اشیاء برنزی و سفالی فراوانی یافت شده است. این منطقه مسکونی قدیمی چندین کیلومتر طول و عرض دارد. با توجه به شرایط اقلیمی محل که اجتماع انسانی کوچکی قابل شکل‌گیری نبوده، این تصور می‌رود که این اشیاء متعلق به شهری باستانی است. بررسی‌های باستان‌شناسی روی آثار کشف شده حکایت از تعلق آنها به هزاره دوم و سوم پیش از میلاد دارد. آنچه که در مورد این کشف اهمیت دارد یافته‌شدن این آثار در لای تشکیلات رسی و نمکی است که لوت را شکل داده است، بدین معنی که کویری شدن این منطقه در زمان‌های باستانی شکل گرفته است و این احتمال وجود دارد که تشکل‌های انسانی در این منطقه به دلیل کویری شدن آن از بین رفته باشد. بررسی آثار نشان می‌دهد که این تشکل انسانی در اثر حادثه‌ای ناگهانی از بین رفته است. آثار حرکت‌های سیل‌آسای آب روی بدنه کلوت‌ها حکایت از سیل‌های ویرانگر در این منطقه دارد. شاید بر اثر حرکت سیلی عظیم که گل، نمک و گچ کویری به همراه داشته شهر مزبور به کلی از بین رفته و در بین کلوت دفن شده باشد. آنچه که از روایات تاریخی و آثار جغرافی‌نویسان برمی‌آید آن است که در گذشته تمدن‌های بزرگی در این منطقه وجود داشته و بنا به دلایلی از بین رفته و افسانه شهر لوت به این دلیل رواج یافته است. هر جا صحبت از شهر لوت است تصویری از برج‌ها و خانه‌های ویرانی است که در اثر فرسایش باد پدید آمده و از دور شباهت به شهری ویران دارد. شاید حقیقت این باشد که در گذشته شهر لوتی وجود داشته و از بین رفته و در اذهان نامی از آن به جا مانده و برای مشخص داشتن آن هر جا اشکال کلوت دیده شده آن را شهر لوت گفته‌اند.

دسترسی

کلوت در 25 کیلومتری شمال شهرستان شهداد و در مسیر شهرستان نهبندان قابل دسترسی است. سایر مسیرهای دسترسی به منطقه کلوت نیازمند مهارت‌های رانندگی، کویرنوردی، راهنمای آشنا به منطقه و مجوزهای لازم است. از مسیرهایی مورد استقاده کویرنوردان، می‌توان به مسیرهای زیر اشاره کرد:

-شهرستان شهداد به روستای کشیت و دسترسی از طریق کشیت به جنوب شرقی منطقه کلوت

-مسیر ارتباطی شهداد به نهبندان، پس از عبور از منطقه بالازرد، عبور از شمال به جنوب دشت سر برای دسترسی به کلوتهای شرقی و مرکزی

گزارش تصویری از کلوت‌ها را اینجا ببینید.