برج رادکان کجا است و تاریخچه آن چیست
برج رادکان از جمله بناهای تاریخی است که بر سر کارکرد آن در گذشته اختلاف نظر وجود دارد.
دوات آنلاین -هر بنای تاریخی قصه‌ای مبتنی بر واقعیت دارد که علت و نحوه ساختش را روایت می‌کند. قصه‌هایی که از دل کاوش‌های باستان‌شناسی ، نسخ خطی و اسناد تاریخی به دست می‌آیند گاهی هم پرسش‌های پرشماری را برایمان به همراه دارند. برج رادکان خراسان که در ۷۴ کیلومتری شمال غربی مشهد قرار گرفته هم از همین بناهاست. برجی باستانی که سال‌ها مخروبه بود و مردم بومی از آن برای نگهداری گوسفندانشان استفاده می‌کردند، پس از گمانه‌زنی‌هایی که درباره کاربردهای ویژه‌اش در گاهشماری و تعیین روز نوروز و... مطرح شد، از سوی اداره میراث فرهنگی و گردشگری مورد مرمت و احیا قرار گرفت.
محل دقیق برج رادکان
جام جم نوشت: برج رادکان در روستایی به همین نام در شهرستان چناران استان خراسان رضوی واقع شده‌است؛ با بدنه‌ای استوانه‌ای شکل و گنبدی مخروطی، ارتفاعش به ۲۵ متر می‌رسد و نمای خارجی بنا تا ارتفاع سه متری به صورت ۱۲ضلعی و پس از آن تا زیر گنبد دارای ۳۶تَرک یا نیم‌استوانه است. در حالی که اگر داخل این بنا قرار بگیرید نمای هشت ضلعی را مشاهده خواهید کرد.
برج رادکان یک برج- مقبره است
رجبعلی لباف خانیکی، کارشناس ارشد باستان‌شناسی و مدیر سابق اداره میراث فرهنگی استان خراسان رضوی است. او درباره معماری این بنا می‌گوید: «میل رادکان، برج-مقبره‌ای است که به لحاظ ساختار و سبک معماری شناخته شده‌است، زیرا علاوه بر بناهای همانندش که شامل برج مقبره علاءالدین در ورامین، برج مقبره گنبد قابوس، برج مقبره بسطام، برج-مقبره رادکان درکردکوی و... است، در داخل و حاشیه بسیاری از شهرها از این برج مقبره‌ها فراوانند که احتمالا دو منظوره بوده‌اند؛ آنها می‌توانستند فضای عبادی در کنار مدفن باشند و نیز به عنوان نشانه و نماد یک شهر در کنار راه ایجاد شده‌باشند.
در مورد ساختار، کاربری و تاریخ بنای برج رادکان اظهار نظرهای متفاوتی مطرح شده‌است. محققانی مانند ماکس فان برشم، شیلا بلر، هرتسفلد، دونالد ویلبر، آرتور آپهام پوپ آن را در شمار برج مقبره‌ها قرار داده‌اند و تاریخ‌های ۶۰۲، ۶۰۳ و ۶۸۰ هجری قمری را برای ساخت آن پیشنهاد کرده‌اند. از عبارتی که در کتاب «جغرافیای تاریخی خراسان» نوشته حافظ ابرو آمده‌است و مهندس آرین به آن استناد می‌کند، دو برداشت می‌توان داشت. اول این که اصولا برج مورد نظر در رادکان نبوده بلکه در «زادک» بوده و دوم این که از ۱۲دریچه آن در هر برجی «ماه نو» دیده می‌شده نه خورشید یا پرتو خورشید، حال این‌که در نظر آقای آرین صحبت از تابیدن نور خورشید است.
کاوش در برج رادکان
از مدیر سابق اداره میراث فرهنگی استان خراسان رضوی درباره کاوش‌های باستان‌شناسی در اطراف برج رادکان پرسیدیم و این که نشانه‌ای از مقبره در این کاوش‌ها پیدا شده‌است یا نه. لباف در پاسخ توضیح داد: «درون خود برج، مقبره‌ای وجود ندارد ولی نباید انتظار آن را هم داشت. مهندس آرین اطراف برج را کاوش کرده و اثری از قبر نبوده. ما هم در کاوش‌های خودمان درون صومعه غزالی قبری پیدا نکردیم ولی سنگ قبر وجود دارد.
دلیلش این است که در دوران صفوی، اهل تسنن معتقد بودند نباید قبر زیر سقف باشد. مثلا مقبره شیح احمد جام، بایزید بسطامی و حسن خرقانی در بیرون از سقف بناها و ساختمان‌ها ساخته شده‌اند. از طرفی محوطه‌بیرونی برج در گذر زمان کند و کاو شده‌است و مردم بومی آن‌قدر در آنجا کشاورزی کردند که شاید هرچه بوده هم از بین رفته‌است. در آن زمان وقتی معماری بنایی را می‌ساخته وضعیت افلاک، قبله، هوا و جهت باد را در نظر می‌گرفته‌است، پس هر بنایی می‌توانسته یک بنای نجومی باشد. از نظر منطقی استناد ایشان به حرف حافظ ابرو برای کاربردهای نجومی برج نمی‌تواند قابل اعتنا باشد.»
ساخت برج رادکان در زمانی که تقویمی نبوده ارزشمند است
دکتر سیاوش صابری، حوزه تحصیل و فعالیتش معماری و مرمت بناهای تاریخی است. او می گوید: «اگر فرض کنیم کاربردهای نجومی و تقویمی این برج قابل اثبات باشد، باید این را بپرسیم که چنین چیزی تصادفی است یا از قبل طراحی شده و محصول فکر یک شخص است؟ حال می‌خواهد آن شخص خود خواجه نصیر بوده‌باشد یا هر شخص دیگری.
بیشتر بخوانید: کاخ آپادانای شوش؛ تاریخچه و همه آنچه باید بدانید
در واقع این که برج رادکان را دقیقا خود خواجه نصیرالدین طوسی ساخته یا نه فعلا قابل اثبات نیست اما افرادی نقدشان به این است که این برج کاربردهای نجومی منحصر به‌فردی ندارد و از دیگر بناهای مشابه، متمایز نیست. در این صورت آنها باید چند نمونه مشابه را در خراسان نشان بدهند و کاربردش را هم معرفی کنند ولی اگر نمی‌شود نمونه مشابهی آورد پس باید بیشتر به این برج توجه کنیم.
نمی‌توان این‌طور استدلال کرد که اطلاعات نجومی یا کاربردهای آن برای دانشمندان ایرانی آن دوره واضح بوده و چیز شگفت‌انگیز و عجیبی نیست، پس این بنا هم اعتبار و ارزشی ندارد. سکه ساسانیان امروزه دیگر ضرب نمی‌شود و اگر هم بخواهیم نمونه مشابه آن دوره را بسازیم برایمان کار سختی نیست و حتی ممکن است بهتر از نمونه‌های زمان گذشته هم بشود اما معنایش این است که سکه‌های دوره ساسانیان چیز با ارزشی نبودند؟
وقتی بنایی ساخته می‌شود روشن است که معمار از فناوری زمان خودش استفاده کرده و ارزش هر چیزی را باید در همان زمان بسنجیم. تا آنجا که ما می‌دانیم این در مورد همه بناها رخ نداده‌است. آیا ممکن است برای مردم ۹۰۰ سال پیش دانستن روز اول نوروز که امکانات روزگار ما را برای تقویم نداشته‌اند این‌قدر بی‌ارزش بوده‌باشد؟ این برج در زمان خلافت عباسی و در قلب بغداد یا در سمرقند، پایتخت دوره تیموری ساخته نشده‌است بلکه در روستایی در خراسان بنا شده و این نکته بسیار مهمی است. اگر شک داریم چطور می‌شود روز نوروز را با آن پیدا کرد باید استدلال علمی کنیم و خودمان محل را به دقت بررسی کنیم.»
چرا گفته می‌شود برج رادکان احتمالا کارکرد تقویمی داشته است
منوچهر آرین، فارغ‌التحصیل مهندسی عمران از دانشگاه‌امیرکبیر در سال ۱۳۵۱ است و ۲۲ سال است که در موضوع برج رادکان تحقیق و کاوش می‌کند. او طراح و سازنده یکی از بزرگ‌ترین ساعت‌های آفتابی کشور و گنبدآسمان‌نمای آرین در دبیرستان حسین فاتح مشهد است.
بیشتر بخوانید: 6 مکان تاریخی ایران که حتما باید ببینید
یکی از جدی‌ترین انتقادها و پرسش‌ها از او درباره برج - مقبره بودن برج رادکان است و این که با چه استدلالی می‌شود گفت این برج نمی‌تواند آرامگاه باشد؟ او در پاسخ گفت: «در گذشته معمولا وقتی افراد مهم به خاک سپرده می‌شدند اعلام می‌شده که این شخص در فلان منطقه دفن شده‌است. مثل آرامگاه خواجه نصیر طوسی که به‌صراحت در منابع اعلام شده در حرم کاظمین بغداد دفن شده‌است. از طرفی مرسوم بوده برای افراد خاص، یک سرداب می‌ساختند و سپس آرامگاه بنا می‌شده‌است اما در میان برج رادکان سردابی وجود ندارد. مردم در گذشته، مردگان خود را معمولا در کنار قبر افراد مهم دفن می‌کردند اما در کنار برج رادکان سنگ قبری وجود ندارد. چند سال پیش با حضور دکتر سیاوش صابری، در مرکز برج حفاری انجام شد اما سردابی به دست نیامد و نمی‌شود صرفا با اظهارنظر بدون منبع درباره‌اش تصمیم بگیریم.» مهندس آرین معتقد است: «در واقع این جمله علمی نیست که بگوییم این برج شبیه برج دیگری است، پس آرامگاه است.»
وی ادامه داد: «در نوشته‌های فارسی متاخر، اولین کسی که درباره این برج اظهارنظر کرده‌است صنیع‌الدوله بوده‌است. او در سال ۱۲۸۴ هجری قمری برج رادکان را از نزدیک دیده و درباره آرامگاه‌بودن آن در مطلع الشمس بدون ذکر ماخذ و منبعی اظهارنظر کرده‌است. ون‌برشم، هرتسفلد، ویلبر و بلر هم از پژوهشگرانی بوده‌اند که بدون ذکر منبع و اشاره به متون کهن، نظراتی ضد و نقیض درباره آرامگاه‌بودن برج مطرح کرده‌اند. شیلا بلر در نوشته‌هایش آورده که برج رادکان آرامگاه امیرعبدا... است. من هم به ایشان ایمیل زدم و پرسیدم شما بر چه اساسی می‌گویید اینجا آرامگاه است؟ پاسخ ایشان این بود که از کتیبه بالای برج از پایین عکس گرفتند و عکس دقت لازم را نداشته‌است و در نهایت ایشان نتوانستند نام امیرعبدا... را روی کتیبه برج نشان دهند و مقاله خود را در این مورد تایید نکردند.»
بیشتر بخوانید: معرفی کامل مکان‌های تاریخی تهران
شهاب‌الدین عبدا... (یا نورا...) بن لطف‌ا... بن عبدالرشید خوافی معروف به حافظِ اَبرو، درگذشته در سال ۸۳۳ هجری قمری، تاریخ‌نگار و جغرافیدان مشهور ایرانی در عصر تیموری صاحب آثاری در تاریخ اسلام و ایران؛ به‌ویژه مربوط به دوره تیموری و شاهرخ است. او در کتاب «جغرافیای تاریخی خراسان» نوشته‌است: «قریه رادک، خواجه نصیر را آنجا برجی ساخته بوده که دوازده دریچه داشته‌است و در هر برجی که ماه نو می‌شده از یک دریچه می‌نموده‌است» این جمله‌ای است که توجه مهندس آرین را به کارکرد نجومی برج رادکان جلب کرده‌است. از او خواستیم درباره روش شروع تحقیقاتش درباره رادکان توضیح دهد. مهندس آرین در پاسخ گفت: «وقتی اولین بار برج را دیدم فکر می‌کردم چرا برج باید دو در و بسیاری دریچه داشته‌باشد؟ مدتی برای تحقیق به بخش نسخ خطی کتابخانه آستان قدس مشهد رفتم و حدود یک‌سال و نیم مطالعه کردم. نسخه‌اصلی نوشته حافظ ابرو را در موزه ملک دیدم. بر پایه نوشته حافظ ابرو، برج رادکان در منطقه توس، تنها برجی است که ۱۲ دریچه در زیر گنبد درونی خود دارد و می‌تواند با نور دریچه‌های خود گاهشماری کند. زیرا نام خواجه نصیر را به‌عنوان سازنده برج دیدم. تحقیق را ادامه دادم و سعی کردم بفهمم مهم‌ترین فرمول‌ها و ابزار نجومی آن زمان چه بوده‌است و بالاخره رسیدم به کره، اسطرلاب، سُدسِ فخری و... در نهایت با مطالعه کتاب‌های خطی آن زمان و نمونه‌های مشابه اسطرلاب‌هایی که در موزه آستان قدس بود توانستم کار ساخت آن را بفهمم و نمونه آن را با دقت بسازم.»
با وجود این که در کتاب‌های مهندس آرین، ویژگی‌های بسیاری درباره کاربردهای نجومی برج مطرح شده‌است از او خواستیم درباره مهم‌ترین آنها توضیحی اجمالی بدهد. وی پاسخ داد: «راستای دیوار کنار یکی از درهای برج رادکان از ۱۲دیوار منتظم، نصف‌النهاری است. دیوار موازی با آن هم همین خاصیت را دارد. با مطالعه متون خواجه نصیر فهمیدم که در آن زمان با کمک اسطرلاب مخصوص عرض جغرافیایی ۳۷ درجه می‌دانستند که طلوع اول زمستان، با غروب اول تابستان در یک امتداد است و با راستای شرق و غرب ۳۰درجه زاویه دارد و این دانش را داشتند که دو در بسازند در جهت طلوع و غروب آفتاب اول زمستان و اول تابستان.»
مهندس آرین ادامه می‌دهد: « وقتی یک ۱۲ضلعی‌منتظم بسازیم و دو دیوار آن را نصف‌النهاری قرار دهیم و بخواهیم دو در، در میان دو دیوار مجاور آن قرار دهیم، باید فقط در عرض جغرافیایی ۳۷درجه قرار داشته‌باشیم. برج رادکان کردکوی و بسیاری از سازه‌های کهن وسط کوه‌ها و تپه‌هاست و به سبب بسته‌بودن افق آنها آغاز طلوع و غروب خورشید به ارتفاع صفر خورشید به وسیله کوه‌ها قابل‌مشاهده نیست و نمی‌تواند چنین ویژگی‌هایی داشته‌باشد. از این رو بود که من حدس زدم مهندسی که برج رادکان منطقه توس بزرگ را ساخته حتما بررسی‌های بسیاری انجام داده و متوجه شده‌است افق اطرافش باز است و طلوع آغاز زمستان و غروب آغاز تابستان خورشید قابل مشاهده‌است، این نشان می‌دهد پیش از ساخت، مکان‌یابی دقیقی برای آن انجام شده‌است.
از آنجا که نوروز قدمت بسیار دیرینه‌ای در ایران دارد، تصمیم گرفتم ویژگی‌های برج را در آن بازه زمانی خاص بررسی کنم. بعد از مدتی رفت‌وآمد و تحقیق، متوجه شدم نوری که روز قبل از نوروز از دریچه سمت ۱۲۰درجه عبور می‌کند و در لبه سقف در روبه‌روی خود، اول نصف می‌شود و در روزِ نوروز از آجرهای لبه سقفِ در رد شده و تمام آن نور آفتاب بر کف درگاه در می‌افتد و به این شکل رسیدن نوروز را نشان می‌دهد (عکس پایین صفحه را نگاه کنید). سال‌ها بعد از منجمان انجمن نجوم مشهد و تعدادی از کارشناسان میراث فرهنگی خواستم با من همراهی کنند؛ رد عبور نور را روی دیوار و کف در علامت زدیم و این کار چند سال تکرار شده و در صورتجلسه‌های میراث‌فرهنگی آمده‌است.
بیشتر بخوانید: معرفی کامل و تاریخچه مجموعه زندیه شیراز
روز نوروز و یک روز پیش از نوروز و روز اول مهر را می‌توانیم با این دریچه سمت ۱۲۰ پیدا کنیم. اولِ زمستان و اولِ تابستان هم در بین دو در قابل ردیابی است و همه اینها دقیقا مطابق جمله حافظ ابروست. بعد از چاپ کتاب اولم در انتشارات میراث‌فرهنگی به نام «نگاهی دیگر به برج‌ها»، یک سال تمام به بررسی همه دریچه‌ها پرداختم تا پی ببرم جریان از چه قرار است، بیش از ۲۰هزار عکس از آفتاب دریچه‌ها گرفته‌ام و نور دریچه‌ها را روی دیوارها نشانه‌گذاری کردم. برای بررسی بعضی از دریچه‌ها به ناچار از داربست‌هایی که در برج بود بالا رفتم تا علت آن را پیدا کنم. می‌دانستم برج رادکان کاملا قرینه‌سازی شده‌است و دیدم که دریچه سمت ۸۰ درجه قرینه‌سازی نشده و به سمت دیگری برگشته‌است. بعد دیدم جهت سه دریچه دیگر هم تغییر داده شده‌است.
سپس متوجه شدم در معماری قرینه‌سازی این کار غیرمعمول، عمدی بوده و به سبب آن است که نور آفتاب، وقتی از دو دریچه با این روش روی یک دیوار می‌افتد اطلاعات تازه نجومی به همراه دارد. تغییرات زمان ورود نور آفتاب دو دریچه یا پایان آنها در کنار هم می‌تواند تغییرات زمان تازه‌ای را به ما بدهد و روش گاهشمارِ دیگری برای روزهای تقویمی سال به حساب می‌آید. پس از آن متوجه شدم امکان پیداکردن روز شب یلدا و روز اول دی ماه با دقت بسیاری هم به کمک برج امکان‌پذیر است. عکس‌ها و جدول‌های این موضوع در کتاب برج رادکان فارسی و انگلیسی آمده‌است و برای درکش نیاز است با خاصیت و کاربردهای اسطرلاب هم آشنا باشید.»
مهندس‌آرین اشاره دارد به این‌که اصولا برای درجه‌بندی دایره دورِ افق، صفر را روی نقطه شمال می‌گذارند و از آنجا بقیه دایره را درجه‌بندی می‌کنند و تا ۳۶۰ پیش می‌روند. برج رادکان هم ۳۶ترک نیم‌ستونی دور خود دارد که با سمت ۳۶۰درجه دور تا ۵درجه سمت منطبق است و حالا که این تقسیم‌بندی را بررسی می‌کنیم می‌بینیم همه اینها محاسبه شده‌بوده و اتفاقی نبوده‌است. برج رادکان قابلیت پیدا کردن زمانِ اذان‌ظهر را با دقت زیادی دارد. بسیاری از بناهایی که ساخته می‌شدند از فواصل دور قابل‌مشاهده‌بودند و مردم با دانستن این که نور آفتاب هنگام اذان‌ظهر روی کدام ترک می‌افتد می‌توانستند به راحتی زمان شرعی اذان‌ظهر را از راه دور تشخیص دهند و نماز ظهر را بجا بیاورند.
درباره نام رادک یا زادک (در وجود یا نبود نقطه در کلمه رادک در نسخه تصحیح شده نوشته حافظ ابرو نظرات متفاوتی وجود دارد) نقدهای زیادی در متون کهن مطرح می‌شود که موضوع بخشی از گفت‌وگوی جام‌جم با مهندس آرین شد. پرسش ما این بود که چطور می‌گویند محدوده برج رادکان، همان جایی است که حافظ ابرو در کتاب جغرافیای تاریخی خود آورده‌است؟ وی در پاسخ گفت: «گذاشتن نقطه روی حرف «ر» رادک بر پایه نوشته‌های نسخه‌های خطی نیست و نوشتن آن به صورت زادک غیرعلمی است. چون در هیچ نسخه‌ای نقطه «ز» وجود ندارد و از نظر برابری حروف رادک با زاک برابر نیست. به نظر من و بر پایه دانسته‌های جدید برج رادکان، حافظ ابرو در سلسله مراتبِ روستاهای توس به سمت «اندرخ» اشتباه کرده‌است و جمله بالا را باید به منطقه بزرگ توس و بخش رادکان نسبت می‌داد. این موضوع به سبب این است که حافظ ابرو در کتاب خود تمام مکان‌هایی را که ذکر کرده از نزدیک ندیده‌بوده و نوشته خود را بر پایه گفته یا نوشته‌های از دست‌رفته یا اشتباه کاتبان نوشته‌است. طی بازدیدی که به اتفاق محمود طغرایی، باستان‌شناس اداره میراث‌فرهنگی خراسان از روستای زادک انجام دادیم، اثری از یک برج یا حتی تپه‌ای باستانی وجود نداشت و گزارش این بازدیدها در اداره میراث‌فرهنگی مشهد موجود است.»
12jav.net