تاریخچه کامل ورود سینما به ایران

دوات آنلاین -سینما چه زمانی و چگونه وارد ایران شد و از زمان قاجار تاکنون چه مسیری را طی کرده است؟

دستور مظفرالدین شاه

همشهری نوشت: سینماتوگراف تحفه فرنگ بود. در تابستان ۱۲۷۹ مظفرالدین شاه که به قصد سیاحت تهران را به مقصد اروپا ترک کرده بود به اتفاق ابراهیم‌خان عکاس‌باشی در فرانسه مخاطب پدیده نوظهور سینما شد. فقط 5 سال از عمومی شدن اختراع برادران لومیر گذشته بود و حالا شاه قاجار چنان شیفته سینماتوگراف شده بود که فی‌المجلس دستور ابتیاع دستگاه‌هایی که در آن اتاق تاریک عکس‌ها را زنده و متحرک به نمایش درمی‌آورد را صادر کرد.

شاه که از سفر بازگشت با خود دستگاه فیلمبرداری و نمایش فیلم را هم به ایران آورد. سینما شد زینت‌المجالس دربار قاجار و ابراهیم‌خان عکاس‌باشی نخستین فیلمبردار و نمایش‌دهنده فیلم در ایران، از اختراع برادران لومیر در خدمت دربار و اهل حرم و بعد مجالس عروسی و ختنه سوران اشراف بهره گرفت. سینما در خدمت دربار و اشراف قرار گرفت و ملت اساسا بی‌خبر از اختراع لومیر‌ها بود.

اولین سالن‌های عمومی سینما در ایران

 نخستین گام برای عمومی شدن سینما در ایران را میرزا ابراهیم‌خان صحاف باشی برداشت. دارنده مغازه آنتیک فروشی در خیابان لاله‌زار که در دارالفنون زبان انگلیسی خوانده بود، در سفرهایش به اروپا با سینما آشنا شد و در بازگشت به ایران دستگاه نمایش فیلم به همراه آورد و در مهر ۱۲۸۳ نخستین سالن نمایش فیلم در ایران را در حیاط پشت مغازه‌اش دایر کرد.

بیشتر بخوانید: خلاصه ای از تاریخچه تهران؛ از صفویه تا امروز

نخستین تماشاگران فیلم در این سالن، اعیان و اشراف بودند که به سه‌راه مهنا در لاله‌زار‌نو می‌آمدند تا به تماشای فیلم‌های تک حلقه‌ای که میرزا ابراهیم‌خان صحاف‌باشی با خود از سفر آورده بود بنشینند.

سینما به‌عنوان مظهر تجدد

با سقوط قاجار و برآمدن پهلوی، تاسیس سالن‌های سینما هم شتاب بیشتری به‌خود گرفت. پهلوی اول با هدف توسعه و تجدد آمرانه در جامعه سنتی ایران، سینما را یکی از مظاهر تجدد می‌دانست.

وقتی علی وکیلی که تاجری خوشنام بود سالنی در گراندهتل را به گراند سینما تبدیل کرد، سینماداری کم‌کم رونق گرفت. وکیلی در خیابان سپه سینما سپه را تاسیس کرد و مدتی در سالن مدرسه زرتشتیان در خیابان نادری سینمایی مخصوص بانوان به راه انداخت. در همان سال‌های نخست حکومت پهلوی اول، سینماهای تهران و شهرستان آنقدر زیاد شد که پای مردم عادی هم به سالن‌های نمایش فیلم باز شود.در خیابان لاله‌زار به‌عنوان مهم‌ترین محل تفریح مردم به مرور سالن‌های سینما تاسیس شد. سینما ایران، مایاک (دیده بان) و...

سینماداری حرفه‌ای با توجیه اقتصادی

شکل‌گیری فیلمفارسی در دهه30 و رونقش در دهه 40، خود عاملی مؤثر در افزایش مخاطبان سینماست. در تهران بیشتر سینماها در خیابان‌های اصلی، پرتردد (مثل نادری و مولوی) یا در خیابانی که مهم‌ترین محل تفریح مردم است (لاله‌زار) ساخته می‌شود. به مرور وقتی مشتریان سینما زیادتر می‌شود تعداد سینماهای واقع در محله‌های مختلف تهران نیز افزایش می‌یابد. اتفاقی که در شهرستان‌ها هم رخ می‌دهد. بسیاری از این سینماها با ظرفیت صندلی نه چندان زیاد به نیت جذب اهالی محل ساخته می‌شوند. پراکندگی جغرافیایی سینماها در دهه‌های 30 و40 با این منطق گسترش می‌یابد‌.

افول سینما در دهه 50

 از دهه 50، ممیزی اخلاقی فیلم‌ها کم رنگ‌تر می‌شود. واردات بی‌رویه کمدی‌های جنسی ایتالیایی و نمایش گسترده برهنگی در فیلم‌های خارجی، باعث می‌شود فضای فیلم‌های فارسی هم غیراخلاقی شود‌. اگر در دهه 40 فیلمفارسی محصولی برای تمام اعضای خانواده بود در دهه 50 جای خانواده را تماشاگران مرد مجرد می‌گیرند‌. اتفاقی که در سینماهای کوچک محلی معنایش ریزش تماشاگر و زیان‌ده شدن سینماهاست‌. طوری که برخی مالکان اقدام به فروش سینماهایشان می‌کنند و در مواردی خریداران اقدام به تغییر کاربری می‌دهند‌‌. سرنوشت 2 سینمای تهران در دهه 50 از این لحاظ جالب توجه است. سینما اسکار واقع در میدان رشدیه سابق در سال ۱۳۵۴ واگذار و با تغییر کاربری تبدیل به حسینیه توحید (متعلق به شانجانی‌های مقیم تهران) می‌شود‌.

بیشتر بخوانید: تاریخچه خواندنی چلو کباب در ایران

سال ۱۳۵۶ همین اتفاق در مورد سینمای زیان‌ده و تعطیل شده امپریال واقع در خیابان قصرالدشت، ابتدای جیحون تکرار و این بار تبدیل به حسینیه خامنه‌ای‌ها می‌شود. تبدیل سینما به حسینیه مورد توجه ساواک هم قرار می‌گیرد و نشانه‌ای بر واکنش اقشار مذهبی نسبت به سینما به‌عنوان پدیده‌ای که رواج‌دهنده مضامین مغایر با شرع است ارزیابی می‌شود‌‌. نکته مغفول مانده در گزارش‌های ساواک، زیان‌ده بودن این سینماهای محلی است که در دهه 40 به مالکان‌شان سود می‌رساندند.

در سال‌های ۵۶ و ۵۷ بحران مخاطب هم سینمای فارسی را از نفس می‌اندازد و هم سینماداران را با مخاطره مواجه می‌کند‌‌. سال۵۷ انجمن سینماداران سه بار اعلامیه تعطیلی سینماها را صادر و دست به اعتصاب می‌زنند. خواسته حداقلی سینماداران، افزایش بهای بلیت و کاهش عوارض شهرداری است. خواسته‌هایی که در نهایت برآورده نمی‌شود. در نهایت با شعله‌ور شدن آتش انقلاب، سینماهای کشور تعطیل می‌شوند.

سینما بعد از انقلاب

با آنچه در روزهای پیروزی انقلاب گذشت به‌نظر می‌رسید پرونده سینما بسته خواهد شد اما سخنرانی رهبر انقلاب در بهشت‌زهرا(س) حکم به بقای سینما داد تا دورانی تازه شروع شود‌‌: «ما با سینما مخالف نیستیم با فحشا مخالفیم» سینما در ایران با همین جمله معروف نقشه راهش را یافت و از نابودی نجات پیدا کرد‌‌.