معرفی کامل تاریخچه و ویژگی‌های کاخ عالی قاپو در اصفهان

دوات آنلاین-شهر اصفهان شهر بناهای تاریخی است. کاخ‌ها و عمارت‌ها و مساجد این شهر هر یک شاهکار معماری محسوب می‌شود که می‌توان ساعت ها به تماشایشان پرداخت و درباره تاریخچه آنها تحقیق کردند. یکی از این بناها کاخ عالی قاپو است. با تاریخچه و ویژگی‌های منحصر به فرد عالی قاپو آشنا شوید:

در ضلع غربی میدان نقش جهان و درست رو به روی مسجد شیخ لطف الله بنایی جذاب و تماشایی توجه را به خود جلب می کند؛ عمارتی 6 طبقه که از عصر صفوی به جای مانده است و از مهمترین شاهکارهای معماری اوایل قرن یازدهم هجری به شمار می رود. نامش کاخ عالی قاپو است و در زمان صفویان بزرگترین بنای پایتخت به شمار می رفت و همچون نگینی در اصفهان می درخشید.

آنچه که این بنا را به جاذبه ای حیرت انگیز تبدیل کرده، تنها قدمت تاریخی آن نیست بلکه تزیینات چشم نواز آن است که هر چشمی را به خود خیره می کند. گچ بری های هنرمندانه در این بنا در اوج ظرافت انجام شده اند و یکی از شاهکارهای هنر ایرانی را به تصویر می کشند. تا همین چند دهه اخیر بنای عالی قاپو با ارتفاعی حدود ۳۶ متر تا کف بازار اصفهان، بلندترین عمارت چند طبقه در شهر به شمار می رفت و قامتش بسیار دیدنی بود.

حالا این اثر با قدی برافراشته در گوشه ای از نقش جهان خودنمایی می کند و ما را به دنیای درون خود می کشاند....

تاریخچه کاخ عالی قاپو

پس از آنکه شاه عباس اول بین سال های ۹۷۳ تا ۹۷۷ خورشیدی پایتخت صفویان را از قزوین به اصفهان انتقال داد ساخت بنایی به عنوان مقر و دولتخانه حکومتی سلاطین صفوی آغاز شد. آنچه به عنوان عالی قاپو می شناسیم در واقع ورودی دولتخانه صفوی بود که در ابتدا ساختاری ساده داشت. عالی قاپو نقش دروازه مرکزی و مدخل قصرهایی را داشت که در دوران صفویه در محدوده میدان نقش جهان ساخته شدند و گسترش پیدا کردند. این دروازه، میدان نقش جهان را به مجموعه دولتخانه و عمارت رکیب خانه، جبه خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده، کاخ چهلستون و ... مرتبط می کرد. از تاریخ آغاز و پایان ساخت عالی قاپو اطلاعاتی در دست نیست؛ تنها شواهدی وجود دارد که نشان می دهد احتمالا این بنا همزمان با بنای مقابل آن، یعنی مسجد شیخ لطف الله ساخته شده است. بر اساس قراین موجود، در زمان ساخت مسجد امام در میدان نقش جهان، این دو بنا کامل شدند.

برخی از تاریخ شناسان بر این باورند که شالوده عالی قاپو به زمان تیموریان باز می گردد و شاه عباس آن را به صورت امروزی در آورده است. کاوش های باستان شناسی هیات ایتالیایی سازمان ایزمئو (تحت نظارت یونسکو) در دوره پهلوی نشان داد که بنای عالی قاپو مربوط به دوران صفویه است و حتا نمی توان تصور کرد که قسمتی از آن به قبل از این دوره یعنی دوره تیموری تعلق داشته باشد. دیوارهای خشت خام موجود در بعضی از قسمت های بنا به ویژه در ضلع جنوب غربی ساختمان، نشانه های دوره صفوی را دارند و از بقایای دیوار و یا حصار اولیه دور میدان هستند. به عبارتی تحقیقات نشان داد که ساختمان عالی قاپو همچون عضوی از طرح میدان به خواسته شاه عباس اول ساخته شده است.

این کاخ طی ۵ مرحله معماری و بین ۷۰ تا ۱۰۰ سال در زمان جانشینان شاه عباس اول به خصوص شاه عباس دوم و شاه سلیمان تکمیل شد و گسترش یافت. حتا به استناد کتیبه ای به خط نستعلیق، در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، تزیینات طبقه سوم افزایش یافته یا مرمت شده اند.

 مراحل ساخت 

مرحله اول، ساخت یک ورودی

بنای عالی قاپو تنها به عنوان ورودی سایر بناها و مجموعه کاخ های سلطنتی احداث شد و همزمان با عملیات ساخت مجموعه کاخ ها، شکل گرفت. کاخ ها در آن زمان ساختمان هایی بودند که در میان باغ های سرسبزِ محصور، قرار داشتند و فقط شاه و درباریان به منظور انجام امور تشریفاتی، اداری، قضایی و باریابی از آنها استفاده می کردند. این ساختمان ها فضایی برای زندگی شاه، دستگاه مطبخ، اصطبل شاهی، محل نگهبانان، درمانگاه سلطنتی و … نیز داشتند. چنین مجموعه عظیمی نیاز به یک ورودی متناسب داشت که هم شان این ساختمان ها حفظ شود و هم در چارچوب شهر جدیدی که برای پایتختی انتخاب شده بود، باشد. ساختمان اولیه عالی قاپو یک مکعب مستطیل بزرگ بود که ابعادی در حدود ۲۰ در ۱۹ و ارتفاع ۱۳ متر داشت و از داخل دو طبقه بود. تا ارتفاع 6.5 متری هیچ پنجره ای به بیرون دیده نمی شد و همین امر حالتی متفاوت به ساختمان می داد. در این زمان ساختمان بازار تنها یک طبقه بود و ارتفاع آن به 6.4 متر می رسید. مغازه ها در انتهای هر دهانه شکل گرفته بودند و قسمت جلو به طرف میدان باز بود. این قسمت از اندازه فعلی کوچکتر بود تا به عنوان رواق برای عرضه اشیای تجاری مورد استفاده قرار گیرد.

مرحله دوم، گسترش بنا

گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و لزوم با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی، همگی باعث شدند تا عالی قاپو گسترش یابد و طبقاتی به آن اضافه شود. طاق نماهای اولیه به داخل میدان گسترش یافتند و یک طبقه به آن افزوده شد. با این تغییرات در طبقه فوقانی یک ردیف ایوان به طرف میدان ایجاد شد که شکل ساختمان را تغییر داد. طاق نمای اطراف میدان دو طبقه شد و طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم در این مرحله ساخته شدند.

در این مرحله، بنا از یک ورودی ساده به یک بنای تشریفاتی تغییر پیدا کرد که نمایی به میدان داشت؛ مکانی که در آن از مهمانان شاه پذیرایی می کردند و به تماشای رژه سربازان و مسابقات اجرا شده در میدان مشغول می شدند.

مرحله سوم، ساخت سالن موسیقی

اضافه شدن بخش های جدید در این مرحله باز هم صورت گرفت تا کاخ بتواند اقامتی کوتاه مدت را برای مهمانان دربار فراهم کند. آخرین طبقه معروف به سالن موسیقی به بنا اضافه شد و ساختمانِ برجی شکلِ کاخ ایجاد شد. این طبقه از نظر سازه با طبقات پایین تفاوت های زیادی داشت و تزیینات خارق العاده و کاربرد متفاوتی برای آن در نظر گرفته شد.

مرحله چهارم، افزودن ایوان

جهت افزایش طول کاخ، یک پیش آمدگی در شرق بنا ایجاد شد که ایوانی به سمت میدان بود. البته ایوان یا غرفه شاهی با ایجاد اولین طبقه الحاقی ایجاد شده بود؛ اما با گذشت زمان و افزایش کاربرد نمایشی میدان، دیگر کافی به نظر نمی رسید. آن میدان که تنها میزبان چادرهای بازرگانان بود حالا به عنوان میدان مشق سربازان نیز استفاده می شد و غرفه ای که در مراحل قبل با ایوان و سالن پذیرایی طبقه سوم ایجاد شده بود نمی توانست محل خوبی برای تماشای این نمایش ها باشد. این غرفه برای تماشای صف آرایی سربازان و بازی چوگان خیلی عقب بود و دید مناسبی نداشت. پس تصمیم بر ایجاد حجمی دیگر در مقابل بنا گرفتند که از راسته بازار حدود ۷ متر جلوتر باشد. در این مرحله بر وسعت ورودی بنا نیز افزودند تا به هنگام جشن ها، میزبانی شایسته ای از میهمانان و سفیران و شخصیت های عالی رتبه به عمل آورند.

مرحله پنجم، تغییرات نهایی

۱۸ ستون به ایوان اضافه شد و و سقفی چوبی را روی آنها استوار کردند. راه پله‌های شاهی نیز ساخته شدند تا راه ارتباطی به این قسمت باشند. ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات به خصوص حوض مسی ایوان نیز در این مرحله صورت گرفت. در این مرحله بنا به بهترین شکل تکمیل شد و پاسخگوی همه نیازهای دربار بود.

کاخ عالی قاپو پس از صفویان

در دوره های بعد از صفویان این کاخ به فراموشی سپرده شد و صدمات بسیاری دید. در دوران قاجاریه این بنا برای چند سال نقش محل کار و سکونت ظل السلطان -حاکم اصفهان- را داشت و او تغییراتی را در ساختمان به وجود آورد. کتیبه های جبهه شرقی بنا و الواح خط نگاشته سردر ورودی نشان دهنده همین تغییرات هستند که در قالب شعر به تعمیرات سال ۱۲۷۴ اشاره می کنند.

حمله و استیلای افغان ها و جنگ های مختلف و انتقال پایتخت از اصفهان و بی توجهی حکام بعد از صفویه همه و همه موجب شدند زخم هایی بر تن این عمارت نقش ببندد. این سازه همه این دردها را تاب آورد و هنوز زیبایی های تزیینات و نقاشی های دوران صفویه را می توان در آن دید. جالب آنکه قسمت بزرگی از  تزیینات به صورت اصلی خود باقی مانده اند و هیچ تغییر و دخل و تصرفی در آنها صورت نگرفته است.

آخرین بازسازی عالی قاپو

در سال 1384 داربست هایی در پیرامون نمای ساختمان عالی قاپو قد علم کردند که از یک بازسازی اساسی حکایت داشتند. این بازسازی حدود 2 سال به طول انجامید و اقدامات متنوعی در ساختمان صورت گرفت که از میان آنها می توان به این موارد اشاره کرد: استحکام بخشی سقف ایوان ستون دار، تمیز کردن فضولات پرندگان و گرد و غبار، مرمت گره چینی های ریخته شده، تثبیت لایه های رنگ و بسترهای چوبی، موزون سازی رنگی قسمت های تخریب شده، مرمت دیوار نگاره ها، نصب نرده های چوبی ایوان ستوندار پس از یک قرن و ...

منبع: کارناوال