اما و اگرهایی برای تشکیل وزارت محیط زیست

دوات آنلاین-تشکیل وزارتخانه محیط زیست و منابع طبیعی از طریق تجمیع سازمان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها از جمله طرح‌های جنجال‌برانگیزی است که موافقان و مخالفان سرسختی دارد و حتی چندی پیش پای این موضوع به مجلس شورای اسلامی نیز کشیده شد. اگرچه هر دو دسته موافق و مخالف ادغام محیط زیست و سازمان جنگل‌ها، قدرت‌گیری محیط زیست را طلب می‌کنند، اما ابزارهای رسیدن به این هدف برای این دو گروه متفاوت است. در این میان شنیدن دیدگاه باسابقه‌ترین رئیس سازمان حفاظت محیط زیست درباره ساختار مناسب محیط زیست خالی از لطف نیست.  معصومه ابتکار که به‌تازگی به سمت معاونت ریاست‌جمهوری در امور زنان و خانواده منصوب شده، سابقه سه دوره ریاست بر سازمان حفاظت محیط زیست را دارد. او معتقد است محیط زیست ایران بیش و پیش از اینکه به تغییر ساختار احتیاج داشته باشد، به اقتدار نیاز دارد. ابتکار که دلِ پری از فشارها در دوران خدمتش در سازمان محیط زیست دارد، می‌گوید: اگر محیط زیست در قالب وزارتخانه کار کند ولی بخواهند هر روز وزیر را به دلیل اجرای قانون و ایستادگی در مقابل ساخت‌وسازهای غیرمجاز تحت فشار قرار دهند و بگویند اگر مجوز این معدن یا آن جاده را ندهی تو را استیضاح می‌کنیم، شرایط محیط زیست کشور با داشتن وزارتخانه هم فرقی نخواهد کرد.  

‌مدتی است که بحث تشکیل وزارتخانه محیط زیست و منابع طبیعی در کشور مطرح است و حتی این موضوع در مجلس نیز بررسی شده، سابقه پیگیری و بررسی مربوط به چه زمانی است؟

تاریخ بررسی این موضوع به دولت‌های هفتم و هشتم برمی‌گردد که در آن مقطع درباره نحوه ارتقا و تقویت ساختار و حکمرانی محیط زیست در کشور مطالعاتی را انجام و الگوی کشورهای مختلف درباره ساختار محیط زیست بررسی شد تا بدانیم محیط زیست بهتر است به شکل سازمان مدیریت شود یا وزارتخانه؟ همچنین درباره اینکه چه موضوعاتی می‌تواند زیرمجموعه محیط زیست قرار گیرد، بحث و بررسی شد.

‌نتیجه مطالعات چه بود؟

در آن زمان به این جمع‌بندی رسیدیم که محیط زیست با بخش جنگل‌ها ادغام شود و نتیجه مطالعات این بود که در ایران تشکیل وزارتخانه محیط زیست خیلی جوابگو نخواهد بود.

‌منظورتان از اینکه تشکیل وزارتخانه محیط زیست جوابگوی شرایط حاضر در ایران نیست، چیست؟ 

منظورم این است که تا زمانی که نمایندگان ما نگاه محلی دارند و درخواست‌های محلی مطرح می‌کنند، وزارتخانه‌شدن محیط زیست اصلا جوابگو نخواهد بود و حتی در چنین شرایطی تبعات بسیار جدی‌تری خواهد داشت؛ اگر محیط زیست در قالب وزارتخانه کار کند، ولی بخواهند هر روز وزیر را به دلیل اجرای قانون و ایستادگی در مقابل ساخت‌وسازهای غیرمجاز تحت فشار قرار دهند و با او مخالفت کنند و بگویند اگر مجوز این معدن یا آن جاده را ندهی تو را استیضاح می‌کنیم، شرایط محیط زیست کشور با داشتن وزارتخانه هم فرقی نخواهد کرد. 

سازمان محیط زیست شاید مجبور شود به دلیل ابعاد زیست‌محیطی فرااستانی با طرحی مخالفت کند؛ برای مثال ممکن است یک طرح انتقال آب برای استان مقصد نفع داشته باشد ولی برای استان مبدأ نفعی نداشته باشد یا ممکن است با یک پروژه سدسازی، استانی موافق و استان دیگر مخالف باشد. سازمان محیط زیست باید با نگاه ملی درباره این طرح‌ها تصمیم بگیرد. سازوکار وزارتخانه گاه برای داشتن نگاه ملی جواب نمی‌دهد در حالی‌که محیط زیست کشور به حمایت ملی احتیاج دارد.

‌پس شما موافق باقی‌ماندن ساختار محیط زیست در قالب سازمان هستید؟

اساسا در شرایط حاضر موضوع محیط زیست کشور ما، وزارتخانه‌شدن نیست. در حال حاضر بهترین ساختار برای محیط زیست کشور یک سازمان قوی، مقتدر و قانونمند است که بتواند در برابر تخلفات از حقوق عامه مردم دفاع کند. آنچه برای کشور ما مهم و حیاتی است، این نیست که محیط زیست سازمان باشد یا وزارتخانه بلکه مهم اقتدار محیط زیست است تا بتواند در اجرای قوانین قدرتمند عمل کند.

اگر هدف اقتدارزایی برای محیط زیست کشور است و اینکه محیط زیست را در کنار توسعه حفظ کنیم، این هدف بالطبع به قانون‌گرایی احتیاج دارد، اما قانون‌گرایی در حوزه محیط زیست با مخالفت‌های بسیاری مواجه می‌شود. در دوره فعالیتم در سازمان محیط زیست از روز اول فشارهای بسیاری را تحمل کردیم که در دورانی این فشارها به اوج خود رسید و حتی با وجود حمایت‌های رئیس‌جمهور فشارها به سازمان محیط زیست غیرقابل تحمل بود. دلیل این فشارها ساختار سازمان محیط زیست نیست، زیرا محیط زیست سازمانی است که زیر نظر رئیس‌جمهور کار می‌کند.

سازمان، زمانی مشکل پیدا می‌کند که تفکر محیط زیست در کشور غالب نباشد و نتواند در برابر قانون‌گریزی‌ها ایستادگی کند. سازمان محیط زیست باید بتواند در برابر درخواست‌های غیرقانونی «نه» بگوید. در همین دوره خیلی‌ها این‌طور مطرح می‌کردند که محیط زیست نباید محیط «ایست» باشد. پاسخ من به این افراد این بود؛ اگر توسعه را قطار تلقی کنیم، این قطار قطعا به ترمز احتیاج دارد و اگر ترمز نداشته باشد، انتحاری عمل می‌کند. بنابراین باید محیط زیست ترمز قطار توسعه ناپایدار را بکشد و اگر محیط زیست نباشد، محیط «نیست» ایجاد می‌شود؛ بنابراین به محیط زیست قوی برای ایجاد توسعه پایدار نیاز داریم.

‌موافقان تجمیع محیط زیست و سازمان جنگل‌ها معتقدند در اثر تشکیل وزارتخانه، تجمیع امکانات دو دستگاه صورت گرفته و از موازی ‌کاری نیز جلوگیری می‌شود؟

طبیعتا باید بین این دو دستگاه همکاری باشد. چه بسا که در این دوره سعی کردیم بسیاری از فعالیت‌ها به‌طور مشترک انجام شود و در شوراها و کارگروه‌های مختلف همکاری داشتیم. نباید فراموش کنیم که سازمان محیط زیست یک سازمان فرابخشی است که جنگل‌ها و منابع طبیعی فقط یک بخش آن است و بخش‌های دیگر مربوط به تنوع زیستی، ارزیابی زیست‌محیطی، آمایش سرزمینی، آلودگی هوا، آلودگی آب و حفاظت از تالاب‌ها و رودخانه‌ها است؛ بنابراین مسائل سازمان محیط زیست بسیار گسترده است. سازمان محیط زیست باید در ساختار فعلی تقویت شود و اگر با ادغام بخش جنگل‌ها با محیط زیست موافقت شود، اتفاق خوبی است، زیرا در شرایط حاضر با رویکرد صیانتی که درباره جنگل‌ها وجود دارد، ادغام این بخش با محیط زیست می‌تواند مؤثر واقع شود. 

‌براساس مطالعاتی که دوره اصلاحات درباره ساختار مناسب برای محیط زیست انجام شده و براساس تجربه و ارتباط با جامعه جهانی، ساختار محیط زیست در قالب کشورهای پیشرفته به چه شکلی است؟ 

ایی‌پی‌ای (EPA) از قوی‌ترین ساختارهای محیط زیست دنیا است و به شکل آژانس کار می‌کند که حیات وحش نیز از طریق آژانس دیگری مدیریت می‌شود. در برخی کشورها نیز محیط زیست در قالب وزارتخانه کار می‌کند و برای مثال وزارت توسعه پایدار و تغییر اقلیم دارند و برخی دیگر با ادغام چند موضوع وزارتخانه آب و محیط زیست تشکیل داده‌اند. تعدادی دیگر انرژی و محیط زیست را در قالب یک سازمان یا وزارتخانه درآورده‌اند. ساختارها بسیار متنوع و متفاوت است ولی آنچه اهمیت دارد، بحث اقتداردادن به این ساختار است. باید کاری کنیم که سازمان محیط زیست در قالب فعلی و با اختیاراتی که دارد، به‌خوبی عمل کند. این سازمان باید بتواند به‌طور کامل از اختیارات موجود استفاده کند که اساسا همه دعواها بر سر همین است که اجازه استفاده از اختیارات موجود را به سازمان محیط زیست نمی‌دهند.