ضعیف‌ترها زودتر می‌میرند

دوات آنلاین-آشپزی‌کردن، غذا خوردن، مراقبت از خانواده، رفتن به سرکار، مدرسه و بازار و درنهایت بازگشتن به خانه همه، آیینی حیاتی برای گذارندن یک زندگی روزمره در سراسر جهان است؛  اما در تمامی لایه‌های این فعالیت‌های روزمره، خطر افزایش آسیبی وجود دارد که می‌تواند جان آسیب‌پذیرترین اقشار را تهدید کند و آن چیزی نیست جز آلودگی و از همه مهم‌تر آلودگی‌های هوا!

آلودگی هوا و افزایش گازهای گلخانه‌ای نخستین حلقه در ایجاد تغییرات اقلیمی است و با ادامه این روند گروه‌های آسیب‌پذیر باید نگران ادامه زندگی در سال‌های آینده باشند. گروه‌هایی همچون بازنشستگان کشورهای در حال توسعه که به حال خود رها شده‌اند، مادرانی که به‌تنهایی باید کودکان خود را بزرگ کنند، کارگرانی که بیشتر روز خود را بیرون از خانه می‌گذرانند و ساکنان نحیف حاشیه‌های شهری در تمام دنیا از‌جمله اقشاری هستند که اگر تغییرات اقلیمی صورت بگیرد، زودتر از مابقی افراد زندگی‌شان به خطر می‌افتد.

سال 2014 سازمان ملل متحد گزارشی در زمینه تغییرات اقلیمی تهیه کرد که نشان می‌داد تغییرات آب و هوایی در تمامی نقاط کره زمین از خشکی گرفته تا اقیانوس‌ها در حال وقوع است و موج گرمایشی حاصل از این تغییرات می‌تواند برای ساکنان زمین فاجعه‌بار باشد. علاوه‌بر تمامی اینها، تغییرات اقلیمی می‌تواند سوخت لازم برای افزایش درگیری‌های خشونت‌آمیز در سراسر کره‌زمین را فراهم کند. این نخستین گزارش سازمان ملل بود که از تغییرات اقلیمی به‌عنوان تهدیدی برای امنیت بشر یاد کرده‌ بود.

محققان این گزارش بی‌پرده هشدار داده بودند که ساده‌ترین قدم در راه پیشگیری از این فاجعه انسانی اقدام سریع دولت‌ها برای کاهش آلودگی هوا، کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای و جلوگیری از بالا‌رفتن دمای کره زمین است. در صورتی که تهدید گازهای گلخانه‌ای جدی گرفته نشود، حتی خود دولتمردان نیز از عواقب آن در امان نخواهند بود.

دکتر ویسنت باروس، دانشمند ارشد ناظر بر این پژوهش گفت: «تغییرات اقلیمی در اصل آغاز شده و ما در عصر آن زندگی می‌کنیم؛ اما در بسیاری از موارد برای خطرات بالقوه تغییرات آن آماده نیستیم. تغییر مسیر سرمایه‌گذاری‌ها برای جلوگیری از این اتفاقات می‌تواند تنها راه زنده ماندن نسل بشر در زمان حال و آینده باشد».

نکته طلایی این گزارش این بود که قربانیان اولیه افزایش آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی کسانی هستند که کمتر نقشی در ایجاد آن داشتند: افراد آسیب‌پذیر‌، ضعیف و به بیانی صریح‌تر زنان و کودکان!

 تغییرات اقلیمی و جنسیت

این بحران الگوی بسیار ساده‌ای دارد. با افزایش گازهای گلخانه‌ای دما نیز بالا می‌رود. گرم‌شدن بیشتر زمین یخچال‌های طبیعی را‌ آب می‌کند. افزایش حجم آب‌های جهان عامل به‌راه‌افتادن سیل و خشکسالی در جهان می‌شود. اینها تنها تأثیرات جانبی نخستین آن است. با افزایش بلایای طبیعی از این دست 25‌درصد از موجودات زنده کره ‌زمین در معرض انقراض قرار می‌گیرند و از همه مهم‌تر کشاورزی از بین می‌رود. ‌با ادامه این روند گروه‌هایی که توانایی مقابله با آن را ندارند همانند زنان، کودکان و سالمندان زودتر از بقیه باید با خطر از‌بین‌رفتن مواجه شوند.

در این بین موقعیت برای زنان پیچیده‌تر است. جنسیت مفهومی فرهنگی برای تعیین مرزها میان زن و مرد است و همه جدا از زن یا مرد بودن در معرض این تغییرات هستند. با‌این‌حال زنان باید بار بیشتری نسبت به مردان در مواجهه با این تغییرات به دوش بکشند. این موضوع به دلیل تفاوت‌های زیست‌شناختی یا فیزیکی اتفاق نمی‌افتد؛ بلکه زمینه‌های اجتماعی، قانونی و مدنی زنان را ضعیف‌تر از مردان قرار داده‌ است.

سال 2011 محققان دانشگاه اقتصاد لندن در پژوهشی دریافتند در 141 کشور در‌حال‌توسعه به دلیل تفاوت‌های جنسیتی و شکاف در تساوی زن و مرد در زمینه حقوق و موقعیت اجتماعی در صورت بروز تغییرات اقلیمی زنان نخستین قربانیان این تغییرات خواهند بود. با توجه به موقعیت اجتماعی آنها، زنان در کشورهای در‌حال‌توسعه به‌طور کلی فعالیت‌هایی همانند شنا و کوهنوردی را که برای رو‌در‌رو شدن با بلایای طبیعی مورد نیاز است، یاد نمی‌گیرند؛ درنتیجه هرقدر حقوق زنان کمتر باشد، قدرت آنها کمتر و احتمال مرگشان در صورت بروز بلایا بیشتر می‌شود. اما در جوامعی که شکاف جنسیتی به نسبت کمتر باشد، ضریب خطر مرگ برای زنان و مردان به نسبت برابر است.

دومینوی فاجعه

فقرا وابسته به منابعی هستند که زمین در اختیار آنها قرار می‌دهد. تحقیقات مربوط به فقر که بانک جهانی هر ساله گزارشی از آن منتشر می‌کند، نشان می‌دهد زنان قشر فقیر بیشترین وابستگی را به زمین‌های کشاورزی دارند. زنان کشورهای در‌حال‌توسعه که برای دست‌یابی به تحصیلات، پول، زمین، امید به زندگی و تکنولوژی بیشترین مشکلات را دارند، بیشترین ضربه را نیز از تغییرات اقلیمی خواهند خورد. آمار سازمان خواروبار جهانی (فائو) در سال 2009 حاکی از آن بود که 60 تا 80 درصد موادغذایی جهان به دست زنان کشاورز تولید می‌شد اما فقط دودرصد آنها نسبت به زمینی که کار می‌کردند، از حق قانونی برخوردار بودند. 

در کنار اینها، زمین گرم‌تر دسترسی به آب را نیز دشوار‌تر می‌کند. در کشورهای در‌حال‌توسعه زنان و دختران مسئول آوردن آب، هیزم و سایر منابع حیاتی برای زندگی خانواده هستند. دشواری دست‌یابی به این منابع برای زنان به معنی آن است‌ که آنها باید مسافت‌های بیشتری‌ طی کنند تا نیازهایشان را برطرف کنند. هرقدر مسافتی که زنان و دختران باید طی کنند بیشتر شود، دسترسی آنها به تحصیلات و احتمال دست‌یابی به موقعیت‌های شغلی مناسب نیز کمتر می‌شود. اما محرومیت از این فرصت‌ها خوش‌بینانه‌ترین ضرری است که این افراد ممکن است با آن دست‌و‌پنجه نرم کنند. مهم‌ترین و محتمل‌ترین خطر در این مسیر قرار‌گرفتن در مسیر تجاوز و سوءاستفاده‌های جنسی است.

سال 2013 صندوق بین‌المللی پول در یک بررسی بین‌المللی در زمینه سرمایه‌گذاری برای آب بخش مجزایی در زمینه بلایای طبیعی و روال پس از آن را منتشر کرد که نشان می‌داد در زمینه وقوع بلایای طبیعی، پس از بیماری‌های واگیردار و سوءتغذیه این سوءاستفاده‌های جنسی است که زنان و کودکان را تهدید می‌کند. بر اساس آمار در کشورهایی همچون هند و بنگلادش پس از وقوع هر سیل موارد مربوط به تب دنگی، مالاریا و ایدز در میان زنان نیز بیشتر می‌شود.

سال 2014 پنجمین گزارش پنل تغییرات اقلیمی میان ‌دولت‌ها (IPCC) منتشر شد. «شواهد قوی» در این گزارش حاکی از آن بود که تغییرات اقلیمی به‌تنهایی می‌تواند عامل افزایش شکاف جنسیتی در جهان باشد. عمیق‌تر‌شدن این شکاف می‌تواند چندین دلیل داشته باشد؛ برای مثال از آنجایی که دختران در برخی فرهنگ‌ها جایگاه ارزشی پایین‌تری نسبت به مردان دارند، انتخاب ناخودآگاه فرهنگ‌ها این خواهد بود که در بین این دو دست به انتخاب بزنند. در این صورت شانس دختربچه‌ها برای زنده‌ماندن نسبت به هم‌سن‌و‌سالان پسر کمتر خواهد بود. در کنار این، تغییرات آب و هوایی مهاجرت را در میان مردان افزایش می‌دهد. با رفتن مردان بار کاری زنان نیز بیشتر می‌شود. گریزناپذیرترین اثر تغییرات اقلیمی افزایش دما و گرما در مناطقی همچون آسیا و خاورمیانه است. در چنین شرایطی زنان علاوه‌بر مسئولیت‌های روزمره باید میزان مراقبت‌شان از دیگر اعضای خانواده خصوصا کودکان افزایش دهند؛ چرا‌که زنده‌ماندن کودکان در این شرایط منوط به زنده‌ماندن مادرانشان خواهد بود.

کودکان، خط مقدم آسیب

پس از برگزاری پنل تغییرات اقلیمی میان‌دولت‌ها (IPCC) یونیسف به دلیل کنار گذاشته‌شدن بحث مربوط به آینده کودکان به نتیجه آن اعتراض کرد. دیوید بول، مدیر اجرائی یونیسف در بریتانیا در مصاحبه با گاردین گفت: «اگرچه در بحث تغییرات آب و هوایی کودکان آسیب‌پذیرتر هستند؛ اما همواره در این گونه بحث‌ها کنار گذاشته می‌شوند. ما در حال حرکت به سمت آینده‌ای هستیم که برای بقا، سلامت و معیشت کودکان فاجعه تمام‌عیار است و آنها باید در دنیایی زندگی کنند که یک سمتش خشکسالی است و سمت دیگرش سیل و توفان زندگی‌ها را تهدید می‌کند».

کودکان متولد‌شده امروز تا سال 2030 دیگر کودک نخواهند بود. مطابق با آمار سرشماری یونیسف در‌حال‌حاضر در 10 کشور آسیب‌پذیر از نظر تغییرات اقلیمی همانند هند، بنگلادش و فیلیپین نزدیک به 620 میلیون کودک زیر 18 سال زندگی می‌کند.

بالا‌رفتن میزان گازهای گلخانه‌ای پیش از تأثیر بر گرمایش زمین، تنفس کودکان را نشانه خواهد رفت. آمارهای تأمل‌برانگیز یونیسف حاکی از آن است که در صورت ادامه این روند تا سال 2050 از هر یک میلیون کودک چیزی حدود 335 هزار نفر از آنها به سندروم باکتریایی گاستروآنتریت مبتلا خواهند شد. این به منزله آن است که دولت‌ها باید به‌طور میانگین چیزی حدود 92.3 میلیون دلار بابت درمان آنها هزینه کنند.

در صورتی که از روند این تغییرات کاسته نشود، نزدیک به 25 میلیون کودک دچار سوءتغذیه می‌شوند و نزدیک به 100 میلیون نفر دیگر نیز ناامنی در حوزه غذا و تغذیه را تجربه خواهند کرد. امکان این احتمالات منوط به این است که آنها به همراه اعضای خانواده‌شان در اثر سیل و خشکسالی از بین نروند. نزدیک به نیمی از جمعیت 150 تا200 میلیون نفری مهاجر در اثر تغییرات آب و هوایی را کودکان تشکیل می‌دهند. در طول این مسیر بیماری‌ها و خطرات در کمین کودکان است تا سریع‌تر منجر به فوت آنها شود.

در کنار آمار یونیسف، مؤسسه اکسفام که بنیادی بین‌المللی در زمینه مبارزه با قحطی است، در پژوهشی چگونگی تأثیر گرما بر افزایش قیمت موادغذایی را منتشر کرد. هدف آکسفام از انتشار این گزارش پاسخ به افرادی بود که در پنل (IPCC) ادعا کرده بودند گرم‌شدن زمین مشکل جزئی است و از اولویت‌های حال حاضر کشورها نیست. آکسفام با ارائه نمونه‌هایی توضیح داد افزایش گرمای زمین چگونه می‌تواند با کم‌کردن میزان مواد غذایی بر قیمت آن بیفزاید. در چنین شرایطی کودکان کشورهای فقیر شانسی برای زنده‌ماندن نخواهند داشت. نویسندگان این گزارش با اشاره به خشکسالی اتفاق‌افتاده در سال 2012 در کشور روسیه نشان دادند با کاهش یک‌چهارمی در سطح برداشت علاوه‌بر اختلال در قیمت گندم زندگی برخی کشاورزان نیز در سراشیبی سقوط افتاد. در همان زمان غرب آمریکا در حال تجربه بدترین خشکسالی 50 سال اخیرش بود که برداشت ذرت را به یک‌چهارم کاهش و قیمت ذرت‌های برداشت‌شده را نزدیک به 40 درصد افزایش داد. سال 2010 نیز سیل ویرانگر پاکستان با از‌بین‌بردن محصولات کشت‌شده در 570 هزار زمین موجب شد تا کشور 80‌درصد از ذخایر غذایی یک سالش را از دست بدهد.

یکی از مشکلات پژوهش‌هایی که قرار است جدی بودن تغییرات اقلیمی را نشان دهد، این است که وقوع سیل، توفان و خشکسالی ‌‌پیش‌بینی‌ناپذیر است؛ در‌نتیجه محاسبه ضررهای بالقوه آن نیز امکان‌پذیر نیست.

تیم گور از نویسندگان اصلی گزارش آکسفام در این‌باره گفت: «ما خواهان جهانی هستیم که در آن همه از غذای مقرون‌به‌صرفه و مغذی برخوردار شوند و اجازه نخواهیم داد تغییرات آب و هوایی ما را از دست‌یابی به این هدف باز دارد. رهبرانی که حاضر نیستند حرف‌های دانشمندان حوزه جغرافیا و اقلیم‌شناسی را جدی بگیرند، باید به خاطر داشته باشند که جهانی گرم‌تر در‌واقع جهانی گرسنه‌تر است. در صورتی که اقداماتی فوری در این زمینه انجام نشود، این دولت‌مردان باید بر سر تبادل سیستم‌های غذایی امن بر سر میز مذاکرات بنشینند».