«لنج‌سازی»؛ صنعتی که به گِل نشست

دوات آنلاین- اینجا استان هرمزگان است در شمال خلیج‌فارس و دریای عمان با مردمانی هنرمند که صنایع‌دستی و هنرهای ماندگاری در تاریخ به نام خود ثبت کرده‌اند. مردم این استان در ساخت شناورهای لنج به‌عنوان یادگار نیاکان خود تبحر خاصی دارند و تلاش می‌کنند تا نام و یاد و خاطره این هنر اصیل همچنان باقی بماند.

زیبایی کار لنج سازان هرمزگانی از آنجا بیشتر نمایان می‌شود که بدون رسم‌الخط و نقشه از صفر تا صد لنج های عظیم را در طول یک تا دو سال می‌سازند و با آسودگی خاطر آن را با هدف بهره‌مندی در بخش اقتصادی در طول سال‌های بلند، به آب می‌اندازند.

لنج‌سازی از سالیان دور به‌عنوان یک پیشه در روستاهای استان هرمزگان سینه‌به‌سینه از پدر به پسر به ارث رسیده و صنعت لنج‌سازی در این استان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

اسناد تاریخی نشان‌دهنده آن است که کشتی‌رانی در ایران و استان‌های جنوبی به‌خصوص هرمزگان سابقه چند هزارساله دارد، منطقه هرمزگان به‌خصوص بندرلنگه یا همان (گوگانا) و بندر کنگ یا همان (کنگو) در دوران هخامنشیان از مراکز عمده لنج‌سازی در خلیج‌فارس بوده‌اند.

لنج‌های هرمزگانی در نیروی دریایی هخامنشی

شاهان هخامنشی برای راه‌اندازی نیروی دریایی و ساختن ناوگان دریایی خود از استادان منطقه استفاده می‌کردند، در کنار بندر کنگ و بندرلنگه، بندر تاریخی لافت نیز از مراکز عمده لنج‌سازی در هرمزگان باستان بوده است.

تا همین نیم‌قرن پیش بهترین استادان لنج ساز که برای تعمیر یا هوشار ( ساختن ) لنج به سورو می‌آمدند؛ از جزیره قشم به‌خصوص روستای «پی پشت» بودند.

تا چند دهه پیش ۸۰ درصد مردم «پی پشت» کارشان لنج‌سازی و این هنر از نسلی به نسل دیگر رسیده بود. همه استادان پی پشتی معتقد هستند که آبا و اجداد آن‌ها صدها یا هزاران سال است که به این شغل مشغول‌اند.

همین داستان درباره مردم «کنگ» نیز صادق است، در منابع عربی به تاریخ لنج‌سازی به خصوص لنج های بزرگ بوم و بغله، اشاره شده است که استادان لنج‌ساز از شمال خلیج به‌خصوص کنگ و لنجه (لنگه) به اینجا آمده و لنج‌سازی را رواج داده‌اند.

کنون «لنج بوم» به‌عنوان نشانی از دریانوردی و تاریخ این کشورها شناخته‌شده به طوری که آن‌ها و به‌خصوص کشور کویت این هنر- صنعت را از افتخارات خویش می‌دانند اما در هرمزگان چندان توجهی به این هنر قدیمی و مهم نمی‌شود و حتی کسی در پی نوشتن تاریخ این صنعت مهم بومی نبوده است.

دریانوردی ایرانیان، تشکیل نیروی دریایی هخامنشیان، عبور از دریاها و تجارت و دریانوردی در دریای خلیج‌فارس و اقیانوس هند بدون تلاش لنج سازان کنگی، لنگه‌ای، لافتی و پی پشتی، امکان نداشت.

مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری هرمزگان لنج‌سازی را یکی از مهم‌ترین، بزرگ‌ترین و اقتصادی‌ترین مصداق‌های صنایع‌دستی در دنیا نام برد و بیان داشت: روش و متد ساخت لنج و شیوه دریانوردی بادبانی ایرانیان در یونسکو به‌عنوان اثر ناملموس ثبت جهانی شده است.

ثبت جهانی صنعت لنج‌سازی در یونسکو

محسن ضیایی در گفتگو با مهر با اشاره به هنر صنعت لنج‌سازی در بندرکنگ، بندرلنگه، پارسیان و جزیره قشم، عنوان کرد: مردم بومی استان هرمزگان همچنان با همان روش سنتی اقدام به طراحی، ساخت و هدایت لنج های چوبی به دریا می‌کنند و در حقیقت می‌توان لنج هایی که در حال حاضر در این استان ساخته می‌شود را آخرین بازماندگان این نمونه‌ها به‌حساب آورد.

ضیایی با بیان اینکه صنعت لنج‌سازی استان هرمزگان ثبت ملی و جهانی شده است، افزود: اجازه جعل این صنعت ماندگار و کهن مردم استان هرمزگان را به کشورهای عربی ندادیم در حالی که کویت تلاش زیادی برای ثبت جعلی این هنر به نام خودش را داشت.

مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری هرمزگان به ظرفیت‌های گردشگری این هنر- صنعت اشاره کرد و  افزود: گردشگرانی که به استان هرمزگان سفر می‌کنند در شهرها و روستاهای غربی استان شاهد کارگاه‌های سنتی لنج‌سازی هستند.

وی ادامه داد: در مسیر ساحلی شهرهای بندرکنگ و بندرلنگه لنج‌های بزرگ دست سازی وجود دارد که با دست‌های مردمان این منطقه ساخته‌شده است و می‌توانند سال‌ها در دریاها تردد کنند.

ضیایی در رابطه با حمایت از این هنر- صنعت مردمان هرمزگان هم بیان کرد: در سال‌های اخیر تلاش شد تا از این صنعت حمایت‌های معنوی شود و نمونه‌های فعلی در موزه‌ای روباز در کنار ساحل نگهداری و در معرض دید گردشگران قرار بگیرد.

لزوم راه‌اندازی موزه لنج در هرمزگان

اما طی سال‌های اخیر این عرصه با مشکلاتی مواجه شده و به گفته ضیایی، فعال شدن صنایع بزرگ و کوچک شناورسازی در استان هرمزگان، لنج‌سازی را دچار رکود کرده است.

وی با اشاره به ویژگی‌های صنعت لنج‌سازی هرمزگان ادامه داد: امروز باید از لنج‌سازی به‌عنوان یکی از صنایع بزرگ دستی و منحصربه‌فرد یاد کرد که بدون نقشه و رسم‌الخط ساخته می‌شود و می‌تواند مانند شناورهایی که توسط متخصصین و با نقشه‌های فنی زیادی ساخته می‌شود رقابت کند.

مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری هرمزگان به نقش ارزشمند فعالیت تعاون گران قشم در این زمینه اشاره کرد و افزود: شرکت تعاونی توسعه روستایی گوران با هدف حفظ و احیاء روش‌های لنج‌سازی و دریانوردی سنتی قشم در این روستا تأسیس‌شده است.

به گفته ضیایی، این شرکت تعاونی با همکاری و مشارکت اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری منطقه آزاد قشم و پژوهشگران فعال در برنامه سازمان همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) از طریق طراحی و ساخت بزرگ‌ترین موزه باز لنج‌سازی و دریانوردی ایران در روستای گوران ضمن حفظ، احیا و آموزش این هنر- صنعت سنتی، یکی از زیباترین و جذاب‌ترین جاذبه‌های گردشگری دریایی را پیش روی گردشگران در روستای گوران گذاشته‌ است.

عیسی هدری که از وی به‌عنوان مهندس و استاد به آب انداختن لنج یاد می‌شود هم در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: لنج سازان جزیره قشم و حال حاضر در استان هرمزگان این هنر و صنعت را از پدران خود به یادگار دارند و لنج‌سازی از گذشته‌های دور جزو مشاغل مردم این منطقه بوده است.

وی با بیان اینکه «لنج‌سازی» یک صنعت سودآور در گذشته بوده است، بیان کرد: امروزه با روی کار آمدن شناورهای بزرگ و پیشرفت تکنولوژی صنعت «لنج‌سازی» به فراموشی سپرده شده است.

هدری خاطرنشان کرد: صنعت لنج‌سازی دیگر سودآور نیست و دولت برای تقویت و احیا این صنعت باید برنامه‌ریزی کند.

این فعال عرصه لنج‌سازی با یادآوری اینکه در گذشته‌ تجار و دریانوردان ایرانی از لنج برای سفرهای طولانی استفاده می‌کردند، تصریح کرد: اگر به کتب تاریخی رجوع کنیم از لنج تصاویر و متون زیادی به یادگار مانده است و خاطرات باقی مانده از تجار و دریانوردان قدیمی نشان می‌دهد لنج یک شناور مطمئن در دریانوردی بوده که سفرهای طولانی با آن انجام می‌شده است.

وی یادآور شد: لنج را می‌توان در دریانوردی‌های کوتاه‌مدت و یا حتی برای گردشگری دریایی مورد استفاده قرار داد.

هدری در ادامه سخنان خود بی‌نظیر بودن کار صنعتگران «لنج‌سازی» در روستای گوران را از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این منطقه برشمرد و گفت: لنج سازان این روستا هر آنچه را که برای ساخت این شناورها از آغاز تا پایان به کار می‌گیرند جملگی بر اساس تجربه‌ای است که در ذهن آنان نقش بسته و از هیچ طرح نقاشی شده‌ای بر روی کاغذ در ساخت این صنعت استفاده نمی‌کنند.

بنابراین گزارش، لنج ها انواع مختلفی شامل بوم، جالوود، سمبوک، سماچ، ترتری، کچی، منجی، کوتی، پاکستانی و..... دارند اما همچنان محبوب‌ترین لنج ها در میان مردمان خلیج‌فارس «بوم» است.

در روزگاران قدیم که ابزارهای ساخت لنج بسیار ساده بود تعداد ۳۰ نفر در زمینه ساخت یک لنج فعالیت می‌کردند اما امروز بین ۱۰ تا ۱۵ نفر در این فرایند مشارکت دارند.

بیشتر لنج سازان قشمی در ساخت بدنه لنج‌ها از چوب ساج استفاده می‌کنند که گران‌ترین چوب محسوب می‌شود و در این جزیره از آن به نام «چوب شاه» یاد می‌کنند که هر مترمکعب آن ۲۰ میلیون ریال است. عده‌ای هم از چوب‌های «بالو» که از هند و آفریقا وارد می‌شود بهره می‌برند.

کّرت محلی جزیره قشم، کُنار هندی، کاکتوس، توت و چند چوب دیگر هم  از چوب‌هایی هستند که از آن‌ها برای اسکلت‌بندی لنج ها استفاده می‌شود.

به نظر می‌رسد این روزها «لنج‌سازی» به‌عنوان کار دشواری که درآمد چندانی ندارد کمتر مورد استقبال نسل جدید قرار می‌گیرد به همین خاطر است که کم‌کم، لنج‌های فایبرگلاس، که دوام کمتری دارند اما ارزان‌تر و آسان‌ترند جایگزین لنج‌های چوبی می‌شوند.

این امر موجب شده است که روزبه‌روز کارگاه‌های ساخت لنج‌های چوبی، جای خود را  به کارگاه‌های تعمیر لنج دهند تا این میراث اصیل و کهن به‌رغم ثبت جهانی در مسیر فراموشی قرار گیرد.