آرامش نور؛ اصلی اساسی در نورپردازی شهری

دوات آنلاین-گسترش زندگی شبانه در زندگی امروزی باعث شده است کیفیت مکان و مناظر شهری در شب مانند روز برای کارشناسان و متخصصان معماری نور و البته مردم، اهمیت پیدا کند؛ موضوعی کاملا تخصصی که با موارد مختلفی مانند افزایش کیفیت دید، امنیت تردد در شب، زنده‌‌بودن شبانه شهر و کاهش جرم و آسیب‌های اجتماعی مرتبط است.

محمدجواد مهدوی‌نژاد، استاد دانشگاه تربیت مدرس و عضو کارگروه معماری نور و نورپردازی شهری معاونت فنی و طراحی شهری سازمان زیباسازی شهر تهران،  از اهمیت نورپردازی شهری و چگونگی ارتقای آن می‌گوید.

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نورپردازی صحیح در شهر چه تأثیری بر کیفیت زندگی در شهر می‌گذارد؟

انسان و محیط شهری تأثیر متقابلی بر هم دارند، در این میان یکی از نیازهای اساسی شهر، ارتقای کیفیت محیط است که نور، جایگاه مهمی در این موضوع دارد. عناصر به‌کاررفته در محیط شهری زمانی هویت‌بخش خواهند بود که بر تعامل اجتماعی و فرهنگی مردم تأثیر بگذارند. در این ‌میان نور و شیوه استفاده از آن یک اصل اساسی است. ویژگی‌های کالبدی بنا و محیط‌های شهری نقش مهمی در شکل‌گیری حس تعلق افراد به محیط زندگی خود دارند. با تاریک‌شدن هوا کالبد بنا و محیط شهری با نورپردازی تعریف می‌شود و فعالیت‌های اجتماعی به‌دلیل نیاز به امنیت و کارایی بصری مناسب، در مکان‌هایی انجام می‌شود که نور کافی و مناسب داشته باشند. رابطه نورپردازی با منظر شبانه و رونق محله‌های شهری، موضوعی ریشه‌دار در دانش شهرسازی و جغرافیای انسانی است. مفهوم منظر شبانه شهرها ارتباط زیادی با نورپردازی دارد. با تاریک‌شدن هوا، این نور است که زمینه‌ساز ارتباط مؤثر چهره شهر و مفهوم نمادها و نشانه‌های شهری با شهروندان است.

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آیا تهران شهر کم‌نوری است؟ تعریف معماری نور در شهر چیست؟

به‌طورکلی می‌توان گفت تهران شهر بسیار پرنوری است؛ اما نکته‌ای که باعث می‌شود ما تهران را شهری تاریک و کم‌نور حس کنیم، نبود کنتراست یا تضاد نوری است؛ برای مثال وقتی در سطح شهر مقدار زیادی نور را پراکنده می‌کنیم، نقاطی که باید به‌طور شاخص و پرنور دیده شوند، دیده نمی‌شوند. من این موضوع را با یک مثال، روشن‌تر می‌کنم؛ در آسمان تعداد زیادی از ستاره‌ها را می‌بینیم. علتی که ما ستاره‌‌ها را می‌بینیم، تاریکی محیط اطراف آنهاست که باعث می‌شود ما درخشندگی ستاره‌ها را مشاهده کنیم. حالا اگر همه آسمان کمی روشن‌تر باشد، مانند شهرهایی مثل تهران که آسمانشان کمی روشن‌تر است، درخشندگی ستارگان دیده نمی‌شود و آسمان تاریک و سیاه دیده می‌شود، درحالی‌که اگر آسمان شهر کم‌نورتر باشد، روشن‌تر و درخشان‌تر است و اتفاقا ستاره‌ها قابل رؤیت خواهد بود.

این نکته یک اصل علمی است که من به زبان ساده آن را توضیح دادم؛ بنابراین اگر می‌خواهیم شهر زیبا شود باید همان کار را که طبیعت در آسمان انجام داده، مد نظر قرار دهیم؛ یعنی باید تاریکی نسبی در شهر وجود داشته باشد تا درخشندگی‌ مکان‌هایی که ما مدنظر داریم در آن دیده شوند. در این زمان است که شهر زیبا به نظر خواهد رسید و درخشنده هم خواهد بود. پس اگر نور را در تمام نقاط شهر به یک صورت پراکنده کنیم‌، نمی‌توانیم این درخشندگی را ببینیم. این همان است که از آن به‌عنوان کنتراست نور یاد می‌کنند.

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ارزیابی شما از موضوع معماری نور در شهرهای کشور به‌ویژه تهران چگونه است؟

بخش فناوری‌های نوین دانشگاه تربیت مدرس از سال 89 مباحثی را در حوزه معماری نور آماده کرده که با کمک شهرداری تهران بخش عمده‌ای از آن به‌صورت ضوابط و استانداردهای نورپردازی چاپ شده است. در آن استانداردها آمده که در هر نقطه اعم از میدان شهری، خیابان شهری، محوطه شهری و ساختمان چگونه باید نورپردازی شود؛ اما اگر قرار باشد به‌طورکلی به شهر تهران نگاه شود، تهران از بسیاری از شهرهای کشور در حوزه معماری نور موفق‌تر بوده؛ اما به همان نسبت هم از بسیاری از شهرهای پیشرفته دنیا عقب‌تر است. این عقب‌ماندگی دو دلیل دارد؛ دلیل اول این است که دانش فنی در حوزه معماری نور به‌صورت کلی در کشور وجود ندارد. نکته دوم درباره فناوری‌های نوین در حوزه نور در موضوعات مختلف اعم از یادمان‌های نوری، نورآرایی مناسبتی، نورپردازی و روشنایی است که به‌اندازه کافی در کشور توسعه پیدا نکرده است. البته موضوع معماری نور موضوعی نیست که بتوان مستقل از سایر موضوعات به آن پرداخت؛ این موضوع باید در کنار معماری و شهرسازی و استانداردهای منظر، نما و مبلمان شهری مدنظر قرار گیرد. درواقع همان‌طورکه ما در حوزه دانش فنی و طراحی شهری باید پیشرفت ‌کنیم، در این حوزه نیز باید پیشرفت کنیم.

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌استانداردهای چینش نور و استفاده از نور در شهر چیست؟

این استانداردها مفصل است؛ اما به‌طورکلی اصل اساسی در نورپردازی شهر این است که ما در قسمت‌های عمده شهر باید یک آرامش نور داشته باشیم. حال این آرامش نور به چه معناست؟ استفاده از پروژکتورهای زنون در اتومبیل‌ها محدود شده؛ علت این محدودیت این است که این پروژکتورها آرامش نور را از بین می‌برد؛ برای مثال زمانی که ما در حال رانندگی هستیم، چراغ‌های خودرو‌های روبه‌رویی که از این پروژکتورها استفاده کرده‌اند چشم ما را اذیت می‌کند و ما به‌سختی قادر به دیدن هستیم. این موضوع به این دلیل اتفاق می‌افتد که آرامش نور با استفاده از این پروژکتورها جابه‌جا می‌شود. گاهی اوقات آن‌قدر فضای اطراف ما روشن است که ممکن است چشم ما مانعی را نبیند. همه این‌ موضوعات در حیطه آرامش نور است که خلاف آن با عنوان آلودگی نوری مطرح می‌شود. باید شیوه‌ای در نورپردازی انتخاب شود که مناطق شهری کمترین آلودگی نوری را داشته باشند. البته ذکر این نکته ضروری است که آلودگی نوری علاوه بر مشکلاتی که برای انسان به‌لحاظ بصری و کاهش کارایی بصری افراد ایجاد می‌کند، باعث مشکلات زیست‌محیطی، اتلاف انرژی و پراکنده‌شدن نور در جهت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نامناسب می‌شود.