نقد فیلم نبات ؛ بی‌ادعا و آبرومند

دوات آنلاین-امین خرمی، خبرنگار در ایرنا نقدی بر فیلم نبات ساخته پگاه ارضی نوشته است که می‌خوانید:

«اورسن ولز» کارگردان صاحب‌سبک در یکی از آخرین گفت‌وگو هایش با روزنامه «لو فیگارو» لذت کشف جهان سینما با تمام تلخی‌ها و شیرینی‌هایش را از آن کارگردانان و هنرمندانی دانست که نخستین تجربه خود را در جهان هنر سینما سپری می‌کنند.

‌این کارگردان برنده اسکار درباره مهمترین اصل برای کارگردانانی کاراولی گفت: آنها اگر این لذت بی نهایت سخت اما شیرین را دریافت کردند می توانند در ادامه مسیر موفق باشند؛ اما اگر ذوق‌زدگی آنها در این جهان هنری بیش از حد باشد و آنها را از قالب یک انسان به فردی مغرور بدل کند بدون شک در گام‌های بعدی تنها حاصل آنها شکست خواهد بود.

«نبات» نخستین تجربه کارگردانی و نویسندگی پگاه ارضی به عنوان کارگردان فیلم اولی با تهیه کنندگی هوشنگ نوراللهی برای نخستین بار در اردیبهشت سال ۱۳۹۸ در بخش بازار جشنواره جهانی فیلم فجر اکران خود را تجربه کرد.

داستانی ساده و برخاسته از فرهنگ آشنای سرزمین مادری

برای مخاطبان سینما تا پیش از «نبات»، پگاه ارضی چهره چندان شناخته شده‌ای نبود؛ زیرا او به عنوان کارگردان ایرانی که نخستین تجربه فیلم‌سینمایی بلند خود را در پشت سر می گذاشت سال ها در خارج از ایران زندگی کرده و تحصیلات سینمایی خود را در آکادمی فیلم نیویورک به پایان رسانده؛ اما برای اولین تجربه سینمایی خود بهترین زمینه، یعنی فرهنگ آشنای سرزمین مادری را انتخاب کرده است.

ارضی برای نخستین فیلم خود داستان پیچیده ای در نظر ندارد، «نبات» روایت کننده زندگی «سعید» با بازی شهاب حسینی مرد ۴۴ ساله‌ای‌ست که به همراه دختر ۱۲ ساله خود «نبات» با بازی ستایش محمودی، زندگی آرام، ساده و بی دغدغه ای دارند. البته همواره غم سنگین مرگ تلخ همسر و مادر این خانواده در فراز و فرود زندگی سعید و نبات است. تا آنکه با ورود زن غریبه ای (با بازی نازنین فرهانی) به زندگی نبات مهمترین گره این اثر در مواجهه با مخاطب ایجاد می‌شود.

هنرمندان و مخاطبان طی یک دهه اخیر نگاه ویژه ای به کارگردانی داشتند که نخستین تجربه سینمایی خود را پشت سر می گذارد؛ تا جایی که لقب «هنرمندان فیلم اولی» به آنها اختصاص یافته است. این خود نشان‌دهنده نگاه ویژه جامعه هنرمندان، منتقدان حوزه سینما و مخاطبانی است که به عنوان نبض تپنده این هنر، حیات و پویایی شریان هنر سینما در کشورمان را ضمانت می کنند.

آسیبی که کاش در فیلمنامه نبود

اگر بپذیریم فیلمنامه به عنوان سنگ‌بنای یک اثر دراماتیک قوت و بنیانِ قابلِ اعتنا و تکیه قصه گویی و داستان‌پردازی برای ایجاد بحران و گره‌گشایی است؛ کارگردان می تواند با اتکا به دیگر اجزای این هنر از بازیگری گرفته تا بخش های فنی در نهایت اثری در شکل تولیدات این گونه هنری را به مخاطب ارائه دهد که تام و تمام با رضایت و اقبال او روبرو شود.

اگر بخواهیم با نگاهی سختگیرانه و عینک تیزبین نقادانه به داستان فیلم «نبات» نگاه کنیم؛ شاید مهمترین آسیب این اثر سینمایی به فیلمنامه آن باز می گردد. جایی که مخاطب بعد از گذشت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه از این اثر سینمایی به سادگی متوجه می شود حضور آن زن غریبه، برملا کننده رازی است که پدر به دختر خود گفته است که او مادرش را در سانحه رانندگی از دست داده است. درست از همان زمان به بعد تمام ترس و بحران زندگی پدر معطوف این نکته می شود که مبادا دخترش در ارتباط با این زن غریبه پی ببرد او مادرش است.

با لو رفتن قصه و داستان شاید سب شود بخش مهمی از هیجان پیگیری و همذات پنداری مخاطب با «نبات» از دست برود؛ اما این دلیل نمی شود که نخستین ساخته پگاه ارضی اثری آبرومند و قابل اعتنا با متر و معیارهای هنر سینما شناخته نشود. شاید ارضی با کمی دقت می‌توانست بحران اثر سینمایی خود را با ترفندها، خورده داستان ها و روایت های تصویری به گونه‌ای به مخاطب ارائه دهد که حدس زدن آنکه این زن همان مادری است که سعید و نبات با غم از دست دادن او زندگی خود را ساخته اند.

اما حال با حضورش با وجود تلاش های مستمر سعید برای مخفی ماندن چهره او به عنوان مادر نبات، این بحران دراماتیک قدرت اثر سینمایی خود را از دست داده؛ اما مخاطبان «نبات» با اثری مواجه هستند که از نظر قوانین سینمایی چه در ساحت کارگردانی و چه در دیگر مقام ها از بازیگری گرفته تا فیلمنامه، موسیقی و تدوین با اثری قابل احترام در قامت یک کارگردان فیلم اولی مواجه اند.

اثری که در باد «ایسم» ها نمی خوابد

دیگر ویژگی ای که «نبات» را به اثری دلچسب برای مخاطبان بدل می کند این است که پگاه ارضی به عنوان کارگردانی تحصیل کرده در یکی از معتبرترین دانشکده‌های سینمایی جهان (دانشگاه نیویورک) بدون هیچ ادعایی در گفت‌وگوها و مصاحبه های رسانه ای این اثر در جشنواره بین‌المللی فیلم فجر، خود را به مخاطبان معرفی کرد. همین بی ادعایی زمینه مواجهه و منصفانه مخاطب، منتقد و هنرمند را با «نبات» ممکن تر از همیشه می کند.

در طی چند سال اخیر برخی از انگاره هایی که هیچگاه به شکل اصولی و تابع قوانین و چارچوب های نظری آنها در سینمای کشورمان مجالی برای بروز و ظهور نداشتند، خود به محملی برای ادعای برخی کارگردانان بدل شده است. به عنوان مثال مبحث «فمینسیم» به عنوان یکی از انگاره های نوین در شکل محتوایی در آثار سینمایی، به یکی از کلیدواژه های برخی کارگردانان سینمای ایران بدل شده است. بدون آنکه حتی کوچک‌ترین چهارچوب‌های این نظریه را در قامت آثار آنها شاهد باشیم.

به همین سبب است هنرمندان و البته مخاطبان در مواجهه با آن کارگردانان مهمترین علامت سوال خود را این گونه تعریف می کنند که چارچوب نظری آن کارگردان ادعای اجرای آنرا در قامت اثر سینمایی خود دارد کجای آن اثر می توان یافت!

در حالی که «نبات» با توجه به بهره بردن از یک داستان زنانه می توانست به سادگی در مسیر حرکت دراماتیک خود از داستانی «ملودرام» به سمت پُز روشنفکرمابانه «فمینیستی» تغییر جهت دهد؛ با احتیاط تمام و دقت و وسواس پگاه ارضی نه‌تنها «نبات» انگاره ای از چنین «ایسم» های نامفهومی را در قامت سینمای ایران با خود حمل می کند که حتی تابلوی دفاع از حقوق زنان را در دست نمی گیرد و قضاوت درباره سرنوشت سعید، نبات و زن غریبه که مثلث کاراکترهای شکل‌دهنده داستان «نبات» به شمار می روند را به مخاطب واگذار می کند.

ارضی قواعد سینمایی را می شناسد

پگاه ارضی در نخستین اثر سینمایی خود نشان می دهد قواعد سینمایی را می شناسد. این اصل را با قاب هایی به همراه اشکان اشکانی به عنوان مدیر فیلمبرداری خود به شکل کاملاً چارچوب دار، دارای عمق و در یک کلام استریلیزه به مخاطب معرفی می کند. یا در روند تدوین فیلم مخاطب به این نکته پی می برد زمانی که داستان نیازمند ضرب‌آهنگ سریع است با تدوین و قطع های متعدد، اثر سینمایی مخاطب را در یک تلواسه ذهنی قرار دهد و جایی که نیازمند تعقل و تفکر بیشتر مخاطب برای همراهی و درک روابط زندگی سعید، نبات و زن غریب است؛ روند تدوین آرام در قامت یک ملودرام اجتماعی را به مخاطب خود ارائه می‌کند.

در این میان نمی‌توان از دقت و ظرافت اشکانی به عنوان مدیر فیلمبرداری این اثر در انتخاب نماهای داخلی و خارجی و همراهی او با طراح صحنه و طراح نور غافل شد. جایی که بسیاری از قاب های اشکانی بدل به فریم های عکاسی شده با چیدمان دقیق و ظرافت عمیق همراه می شود.

آخرین یادگار زنده یاد ناصر چشم آذر

موسیقی این اثر سینمایی نیز آخرین ساخته و تجربه زنده یاد ناصر چشم آذر به عنوان یکی از مهمترین آهنگسازان آثار سینمایی به شمار می رود.

اثری که همراه با زندگی نبات به عنوان دختری ۱۲ ساله که آرام آرام سایه استقلال را در کنار دوران بلوغ و خصلت ها و رفتارهای خاص این سن - دختر نوجوان ۱۲ ساله - در مواجهه با پدر از یک سو، جامعه از سوی دیگر و زن غریبه به‌عنوان ضلع سوم برخوردهای اجتماعی او با زبان موسیقی به تصویر می کشد.

در حقیقت چشم آذر تجربه بیش از چهار دهه فعالیت خود در عرصه آهنگسازی سینما را در فیلم «نبات» تمام قد به مخاطب ارائه می کند. اینجاست که می‌توان بعد از مدت‌ها به تاثیرگذاری دراماتیک موسیقی به عنوان یکی از اجزاء پیش برنده داستان «نبات» پی برد؛ نه آنکه موسیقی این فیلم مانند بسیاری از آثار سینمایی ایران صرفاً آوایی برای افزودن به تصویر کارکرد دارد! چشم آذر قدرت انگشتان هنرمند و ذهن خلاق خود را به مخاطب هدیه می کند.

بازیگر نوجوان قدرتمند در کنار بازی میانه شهاب حسینی

در نهایت در بخش بازیگری بد نیست به این نکته اشاره شود شاید حضور شهاب حسینی به عنوان بازیگر مرد نخست «نبات» می تواند مخاطبان را با خود نگه دارد اما انتظار مخاطبان را از شهاب حسینی به عنوان یکی از قدرتمند ترین بازیگران مرد سینمای ایران را اغنا نمی کند.

بازی حسینی باعث دلسردی مخاطب هم نمی شود؛ در حقیقت بخش مهمی از بازی شهاب حسینی به دلیل همان آسیبی که در ابتدای این نقد به آن اشاره شد (لو رفتن داستان در گام های نخستین شکل گیری قصه)؛ اما چون داستان برای مخاطب لو رفته در حقیقت بازی های عصبی و تنش های شهاب حسینی آنچنان که شایسته و بایسته این بازیگر نامدار است به دل مخاطب نمی نشیند.

در نقطه مقابل اما ستایش محمودی بازیگر نوجوان نقش نبات نشان می دهد در درک مفهوم فیلمنامه و شناخت این کاراکتر موفق عمل کرده و همچنین در هدایت پگاه ارضی به عنوان کارگردان این اثر بازی قابل قبولی ارائه می دهد. از درخشان ترین لحظات بازی محمودی می توان به گفت‌وگوهای صمیمانه، دوستی و شوخی‌های او با پدرش سعید (شهاب حسینی) در قالب دیالوگ های پینگ پنگی، سریع و کنش های فیزیکی متعدد اشاره کرد.

در این میان نازنین فراهانی نیز بازی آرام، یک دست و بی نوسانی را به خود اختصاص می‌دهد به گونه‌ای که مخاطب نه در لحظاتی غرق بازی او می شود و به ستایش او می‌پردازد و نه البته در ضعف بازیگری او لب به سخن می‌گشاید.

پگاه ارضی در نخستین تجربه فیلم بلند سینمایی خود «نبات» توانست بدون هیچ ادعایی اثری قابل احترام و آبرومند را به مخاطبان سینمای ایران عرضه کند. اگر به قول «اورسن ولز» بتواند این شغل و شور و هیجان نخستین لذت کشف جهان پر از شگقتی و رمز و راز هنر سینما را با خود به همراه داشته باشد در آینده می‌تواند به یکی از کارگردانان زن موفق سینمای ایران بدل شود. مباد آن روزی که ذوق زدگی او به گونه‌ای تبختر و خودبزرگ‌بینی بدل شود که درست از همان لحظه به بعد است که گام‌های بعدی اش به سمت بیراهه کج خواهد شد.