دکترین تخریب و تلاش داعش برای پاک‌کردن تاریخ

دوات آنلاین-تروریست‌های داعش در آگوست 2015، خالد الاسد، باستان‌شناس 80ساله و نگهبان رسمی شهر تاریخی پالمیرا را در سوریه سر بریدند. بدن او بر بالای موزه‌ای آویخته شد که بیش از 40 سال از زندگی و کار خود را در آنجا گذرانده بود. روی بدن او دست‌نوشته‌ای با این مضمون به چشم می‌خورد: رئیس بتخانه‌ای که در نشست‌ها و کنفرانس‌های کافران شرکت می‌کرد. آنچه الاسد را برای همیشه در ذهن مردم سوریه زنده نگه خواهد داشت، این است که پیش از اعدامش در میدان اصلی شهر، او از دادن اطلاعات به داعش درباره گنج‌های پالمیرا امتناع کرد.

پالمیرا برای بیش از دوهزار سال متمادی، نقطه اتصال شرق و غرب جهان بود. با در اختیار داشتن معماری‌هایی از دوران یونان باستان در کنار سنت‌های اسلامی، این منطقه را می‌توان بستر فرهنگ و حافظه تاریخی جهان دانست. عشرت فرهام، استاد باستان‌شناسی دانشگاه ییل، در این‌باره می‌گوید:«اینطور به نظر می‌آید که داعش به‌هیچ‌وجه دوست ندارد این ریشه‌های تمدن با دیدگاه‌های ساده‌انگارانه آنها مقایسه شود». عمرو الاعظم، استاد تاریخ و مردم‌شناسی دانشگاه شاونی در ایالت اوهایوی آمریکا که تلاش‌هایی را در سوریه برای محافظت از این آثار تاریخی و فرهنگی انجام می‌دهد، عقیده دارد ‌‌حمله به مکان‌های تاریخی یک استراتژی تبلیغاتی از سوی داعش به حساب می‌آید. او می‌گوید:«داعش از طریق این استراتژی سعی می‌کند جهان را در شوک فرو ببرد، حالا یا از طریق سربریدن زندانیان باشد‌ یا منفجر‌کردن و تخریب بناهای تاریخی». الاعظم در ادامه می‌گوید:«داعش در سال‌های گذشته با این اقدامات سعی کرده بگوید‌ در نبود واکنشی جدی از سوی جامعه بین‌الملل، چنین جنایاتی را در مصونیت کامل انجام می‌دهد». فرهام می‌گوید‌ تخریب‌کردن میراث‌های جهانی ثبت‌شده یونسکو، فرصتی آسان در اختیار داعش است تا با کمک آن غرب را به تمسخر بگیرد.

این اقدامات همچنین جوامع محلی را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. عمومی‌کردن این اتفاقات و خشونت‌ها در چند سال اخیر نه‌تنها مقاومت مردم محلی را مقابل تروریست‌ها تضعیف کرده؛ بلکه موجب شده نیروهای بیشتری به آنها ملحق شوند. داعش تخریب میراث‌های تاریخی و فرهنگی را با این هدف انجام داده که مردم عراق و سوریه از گذشته خود جدا شوند. ایوان رایان، معاون وزارت خارجه آمریکا در امور فرهنگی و آموزشی، در این زمینه می‌گوید:«داعش از لحاظ روانی تلاش کرده‌ بین مردم این دو کشور و میراث‌های تاریخی‌شان فاصله بیندازد، زیرا در این صورت راحت‌تر می‌توانند آنها را در جنایت‌های خود سهیم کنند». مایکل دانتی، استاد باستان‌شناسی دانشگاه بوستون، نیز با بیان اینکه داعش قصد دارد این پیام را برساند که خلافت آنها حتی از بزرگ‌ترین تمدن‌ها نیز قوی‌تر است، می‌گوید‌ این دقیقا نقطه مقابل میراث فرهنگی است.

با‌این‌حال کارشناسانی همچون الاعظم بر این باورند که ایجاد یک هویت مشترک در بین این مردم کار بسیار دشواری است؛ زیرا ملت‌های آنها بعد از جنگ جهانی دوم به‌صورت مصنوعی توسط دیپلمات‌هایی ایجاد شد که به تفاوت‌های قومی موجود در میان آنها به‌هیچ‌وجه توجه نکردند. با حمله به تمدن‌های باستانی، داعش قصد داشته‌ این هویت مشترک را از بین ببرد و آن را با ایدئولوژی افراط‌گرایانه خود جایگزین کند.

نکته دیگر این است که سود فروش این میراث‌های فرهنگی در سال‌های اخیر یکی از منابع مهم تأمین سرمایه داعش به حساب آمده است. مایکل دانتی این استراتژی را یک «‌دکترین سودآور دوسویه» معرفی می‌کند. بر این مبنا، اجناسی که بزرگ بوده و حمل‌شدنی نیستند، برای تبلیغ تخریب می‌شوند؛ اجناس کوچک‌تر نیز غارت شده و فروخته می‌شود. دانتی این‌گونه اقدامات را کاملا سازمان‌دهی‌شده می‌داند و می‌گوید:«این اقدامات تأثیرگذاری زیادی به همراه دارد که هدف تمام آنها پاکسازی فرهنگی، تخریب هویت فرهنگی و در‌نهایت پاک‌کردن حافظه فرهنگی به‌عنوان بخش مهمی از این راهکار است».

نکته امیدوار‌کننده این است که همچون «‌مردان مجسمه‌ها» که از بناهای تاریخی در مقابل نازی‌ها حدود 80 سال پیش محافظت کردند، در‌حال‌حاضر نسل جدیدی از محققان با این نوع از تخریب‌ها مبارزه می‌کنند. باستان‌شناسان و مورخان در سوریه و عراق در سال‌‌های اخیر در کنار یکدیگر تلاش کرده‌اند تا این خطر هدفمند را از بین ببرند. با توجه به اینکه نجات تمام این میراث‌ فرهنگی غیرممکن است، بیشتر تلاش‌ها بر این موضوع معطوف شده که تخریب‌ها چه اندازه بوده است.  

نگاهی به میراث‌های تخریب‌شده عراق و سوریه

این روزها که اخبار شکست داعش در مناطق مهم عراق ازجمله موصل و محاصره آنها در شهرهای سوریه مثل رقه به گوش می‌رسد، بیشتر نگاه‌ها به تخریب‌ها و جنایاتی می‌افتد که تروریست‌ها در چند سال اخیر در این مناطق از خود بر جای گذاشته‌اند. این دو کشور به‌واسطه تاریخ غنی مکان‌ها و بناهای تاریخی را در خود جای داده‌اند که بیشترشان ثبت میراث جهانی یونسکو شده بودند؛ اما این روزها آنچه بیش از همه به چشم می‌آید، اثر ضربه‌های جهلی است که داعش و طرفدارانش بر پیکر این میراث‌های فرهنگی بر جای گذاشته‌اند. در ادامه به مهم‌ترین شهرها و بناهایی اشاره می‌شود که اسیر جهالت تاریخی داعش در سوریه و عراق شد.

شهر الحضر

این شهر که در قرن سوم قبل از میلاد مسیح بنا شده، پایتخت یک سلطنت مستقل در حاشیه امپراطوری رومی‌ها بود. ترکیب مهندسی یونان باستان و روم در این شهر به‌خوبی مشهود بود و به‌واسطه همین ویژگی‌ها در سال 1985 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

اواسط سال 2014 بود که اعلام شد این شهر به کنترل داعش درآمده و تروریست‌ها آنجا را به یکی از کمپ‌های تمرینی خود تبدیل کرده‌اند. داعش ویدئویی در آوریل سال 2015 منتشر کرد که نشان می‌داد تروریست‌های این گروه با چکش‌های بزرگ و سلاح‌های اتوماتیک تعدادی از مجسمه‌ها در بناهای تاریخی این شهر را نابود می‌کنند. ایرینا بوکووا، مدیر یونسکو در آن زمان گفت:«تخریب الحضر صحه‌ای بر این حقیقت تلخ بود که استراتژی پاکسازی فرهنگی در عراق در جریان است».

نینوا

 آشوریان باستان یکی از اولین امپراطوری‌هایی بودند که بخش زیادی از خاورمیانه را تحت کنترل و سیطره خود داشتند. پادشاهان آشوری بر پایتخت‌های متعددی حکمرانی کردند که محل آنها امروز در شمال عراق است. نینوا یکی از همین پایتخت‌ها بود که در برهه‌ای نیز به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر جهان شناخته می‌شد. موقعیت جغرافیایی آن در حومه موصل موجب شد پس از تصرف داعش بر این شهر در سال 2014، مورد هجوم تروریست‌ها قرار بگیرد. تخریب وحشیانه مجسمه‌های انسان‌نما یکی از ویدئوهایی بود که داعش پس از ورود به نینوا در فضای مجازی منتشر کرد. در همان زمان بسیاری از مورخان و باستان‌شناسان با افسوس این جمله را تکرار می‌کردند: تصور نمی‌کنیم دیگر چیزی برای تخریب در موصل باقی مانده باشد.

موزه و کتابخانه‌های موصل

پس از تصرف موصل به دست داعش در تابستان 2014، گزارش غارت کتابخانه‌ها و دانشگاه‌های این شهر از‌جمله اولین اخبار تلخ در این زمینه بود. مجسمه‌های چند‌صد‌ساله به سرقت رفت و هزاران کتاب تاریخی در بازارهای سیاه هنری ناپدید شد. فقط چند ماه پس از سقوط موصل، کتابخانه دانشگاه این شهر در آتش سوخت و کتابخانه عمومی مرکزی این شهر که در سال 1921 بنا شده بود، به غارت رفت و تخریب شد. همزمان با انتشار اخبار مربوط به سوزاندن این کتاب‌های نفیس، ویدئویی منتشر شد که نشان می‌داد تروریست‌های داعش با پتک در حال تخریب مجسمه‌های موزه اصلی شهر هستند. موزه موصل درواقع دومین موزه بزرگ عراق بعد از بغداد بود و مجسمه‌های نفیس و تاریخی را در خود جای داده بود.

نمرود

این شهر اولین پایتخت آشوری‌ها بود که حدود سه هزار و 200 سال پیش تأسیس شد. اوایل سال 1840 باستان‌شناسان انگلیسی ده‌ها مجسمه تاریخی را از این شهر خارج کردند و به موزه‌های مختلف در سراسر جهان فرستادند که موزه متروپلیتن نیویورک و موزه لندن هم‌اکنون پذیرای تعدادی از این مجسمه‌هاست. با‌این‌حال بسیاری از آنها در عراق باقی ماند.

این شهر نیز ازجمله مکان‌هایی بود که از گزند جهالت نیروهای داعش در امان نماند. وزارت گردشگری عراق می‌گوید داعش بخش‌هایی از این منطقه را با بولدوزر تخریب کرده، اما هنوز میزان دقیق تخریب‌ها مشخص نیست. در این میان برخی امیدوارند بخشی از این شهر که در زیر زمین قرار دارد، همچنان دست‌نخورده باقی مانده باشد.

پالمیرا

شهر تاریخی پالمیرا در بیابان‌های شرق دمشق، تا قرن‌ها محل تردد کاروان‌های متعددی در مسیر جاده ابریشم بود. این شهر بخشی از امپراطوری روم بود که به‌واسطه ثروت فراوانش شناخته می‌شد. نکته درخور توجه این بود که خیابان‌های ستون‌بندی‌‌شده و برج‌های عظیم آن در تمام این سال‌ها در هوای گرم بیابانی آنجا حفظ شد و در دهه‌های اخیر یکی از جاذبه‌های اصلی گردشگری سوریه به حساب می‌آمد.

داعش در اواسط سال 2015 بخش مدرن و قدیمی این شهر را به تصرف خود درآورد. تروریست‌ها در ابتدا قول دادند‌ به ستون‌های عظیم و معابد این شهر آسیب نرسانند، اما تعهدشان چند ماه بیشتر طول نکشید و تصاویری منتشر شد که نشان می‌داد معبد 1900 ساله بعل شمین با استفاده از مواد منفجره تخریب شده است. این معبد که یکی از محافظت‌شده‌ترین بناها در پالمیرا بود، این روزها به تلی از خاک تبدیل شده است. مسجد السلطانیه و موزه هنرهای فولکوریک نیز از چنگال تخریب داعش در این شهر در امان نماند. سال گذشته نیز برای مقطعی کوتاه این شهر دوباره به دست داعش افتاد که تخریب بخشی از آمفی‌تئاتر اصلی این شهر از دیگر جنایت‌های تروریست‌ها در این شهر بود.

حلب

شهر حلب زمانی به‌عنوان مسیر اصلی تجارت شناخته می‌شد و ساخت پایتخت آن به قرن سیزدهم، مسجد جامع آن به قرن دوازدهم و کلیساهای آن به قرن ششم باز‌می‌گردد. لایه‌های معماری تاریخی آن به دوران یونانیان و رومیان باستان باز‌می‌گردد. این شهر که زمانی بزرگ‌ترین شهر سوریه محسوب می‌شد، در سال 2012 به تصرف تروریست‌ها در‌آمد و تا دسامبر سال 2016 که از دست آنها خارج شد، متحمل خسارات فراوانی شد. بر اساس تصاویر ماهواره‌ای، تا سپتامبر 2016 حدود 35 هزار بنا در این شهر آسیب دیده و براساس تخمین‌های یونسکو، نزدیک به 30 درصد از شهر قدیمی حلب به‌طور کامل تخریب شده است. مدیر یونسکو سال گذشته‌ در بیانیه‌ای درباره تخریب‌ها در حلب گفت:«تخریب یکی از بزرگ‌ترین و باستانی‌ترین شهرهای جهان، یک تراژدی برای تمام سوری‌ها و همچنین کل بشریت است. نابودی میراث فرهنگی سوریه در‌واقع قتل عام گسترده مردم این کشور است».

رقه