دلایل شوره سر و راه‌های پیشگیری از آن

دوات آنلاین-یکی از مشکلاتی که خیلی از ما با آن مواجه هستیم شوره سر است. با این مسئله چه باید بکنیم و اصولا چرا موهایمان شوره می‌زند؟ دکتر حسین طباطبایی در یادداشتی در هفته نامه سلامت به این سوالات به‌صورت کامل جواب داده است که می‌خوانید:

شوره سر پدیده فیزیولوژیک وابسته به سن و هورمون اندروژن است که می‌تواند براساس زمینه وراثت خفیف، متوسط یا شدید باشد.

شوره سر دو نوع است؛ شوره ساده و شوره‌ای که زمینه بیماری دارد. به طور کلی پس از دوران بلوغ که هورمون‌های جنسی به‌خصوص هورمون جنسی اندروژن مردانه ترشح می‌شود، بروز شوره‌های سر شایع می‌شود که در آقایان بیشتر و در خانم‌ها کمتر است. اولین بخش که تحت تأثیر هورمون جنسی فعال می‌شود، غدد چربی پوست است. این غدد چربی تا پیش از این در دوران کودکی فعال نیستند یا چربی مختصری ترشح می‌کنند که به همین دلیل کودکان پوست معمولی دارند و چربی پوست تنها در حد نیاز طبیعی تولید می‌شود اما بعد از بلوغ این هورمون‌های جنسی دو مکانیسم اثر بر غدد چربی دارند؛ افزایش اندازه و افزایش فعالیت. در واقع تعداد غدد چربی زیاد نمی‌شود، بلکه همان غددی که وجود داشته پرکار و بزرگ‌تر می‌شوند.

شوره ساده یا خشک

شوره ساده در افرادی دیده می‌شود که ترشح هورمون‌های جنسی از دوران نوجوانی در حد معمول است و زمینه ارثی و ژنتیک بیماری‌های غدد چربی پوست را ندارند. شوره ساده یا خشک در این افراد طوری است که پس از برس کشیدن موها، دانه‌ها یا پوسته‌های سفیدی روی لباس می‌ریزد. این مشکل در آقایان بیشتر از خانم‌هاست زیرا به طور طبیعی ترشح آندروژن در آقایان بیشتر است. معمولاً شوره ساده در سنین اوایل بلوغ ایجاد می‌شود و پس از 2 تا 3 سال خود به خود بهبود می‌یابد و برطرف می‌شود. این شوره‌ها غالباً خفیف هستند و فرد از مشکل دیگری مانند خارش یا سوزش رنج نمی‌برد.

استفاده از شامپوی ضدشوره معمولی در بهبود بسیار مؤثر است و اوایل در هر نوبت حمام گرفتن و سپس یک نوبت در هفته کافی خواهد بود و پس از دوره 2 تا 3 ساله، تمام می‌شود.

شوره چرب

نوع دیگر شوره که مهم‌تر است در اصطلاح «شوره چرب» گفته می‌شود. در ین حالت جوان متوجه می‌شود پس از بلوغ، پوست سر چرب شده که در قسمت‌های پشت، بازو و صورت به شکل جوش جوانی ظاهر می‌شود و در پوست سر به شکل شوره چرب خواهد بود. وقتی غدد چربی پوست بزرگ و فعال‌تر می‌شود، در واقع جریان گردش خون نیز افزایش می‌یابد که مواد غذایی بیشتری در اختیار غدد چربی قرار گیرد، در نتیجه باعث بزرگ و فعال شدن آن‌ها می‌شود. در این مواقع جوان ابتدا متوجه می‌شود پوست سر چرب شده و به‌رغم شستشوی معمولی و همیشگی باز هم پوست سر چرب است. با افزایش فعالیت غدد چربی، همان‌طور که ترشح چربی به سطح پوست بیشتر می‌شود، سلول‌های لایه سطحی پوست یا اپیدرم نیز فعال و پرکار می‌شوند.

به طور طبیعی لایه روپوست یا اپیدرم یک لایه سلول به نام «سلول‌های بازال» یا «مادر» دارد که حدفاصل اپیدرم با درم یا میان پوست قرار گرفته‌اند و در واقع در عمیق‌ترین بخش اپیدرم هستند و سلول‌های «کراتینوسیت» را می‌سازند. بین هر 6 تا 7 سلول مادر یک سلول ملانوسیت؛ مسئول رنگدانه پوست قرار دارد که از سطح بالایی نیز حدود همین تعداد سلول مادر، ملانوسیت را در بر گرفته است. سلول ملانوسیت رنگ را با توجه به ساختار ژنتیک پوست به این سلول‌ها انتقال می‌دهد و رنگ پوست را تعیین می‌کند. به طور طبیعی 27 تا 28 روز طول می‌کشد تا سلول‌های کراتینوسیت از عمیق‌ترین بخش اپیدرم خود را به سطح پوست برسانند. با نزدیک شدن به سطحی‌ترین سطح پوست، این سلول هسته را از دست می‌دهد و به سلول مرده تبدیل می‌شود که همراه با عرق و چربی به شکل خود به خود یا در حمام با کشیدن لیف یا کیسه می‌افتند.

به هر تار مو یک غده چربی متصل است. زمانی که این غدد چربی پرکار می‌شوند، چربی از همان منفذی که مو خارج شده به بیرون ترشح می‌شود و فرد متوجه چرب شدن ریشه موها می‌شود. بر اثر افزایش ترشح چربی ناشی از فعالیت هورمون آندروژن کنار زمینه ژنتیک، به جای اینکه سلول‌های کراتینوسیت طی حدود 28 روز از بین بروند، در فاصله 3 تا 5 روز به سطح پوست می‌رسند و به دلیل اینکه فرصت زندگی طبیعی نداشته و هنوز هسته‌دار و زنده‌اند، جدا نمی‌شوند و نمی‌افتند. به علاوه، از لایه‌های زیرین هم سلول‌های کراتینوسیت به سرعت می‌رسند و روی هم جمع می‌شوند که پوسته چسبنده یا شوره چرب ایجاد می‌کنند. این شوره‌ها به پوست سر می‌چسبند و با شانه زدن فقط تعداد کمی می‌ریزند اما وقتی پوست سر خارانده می‌شود، به شکل تکه‌های چربی جدا می‌شوند. تصور عامه مردم بر این است که شوره باید خشک باشد زیرا پوسته است، در حالی که شوره چرب در نتیجه افزایش چربی‌سازی و فعال شدن رشد سلول‌های کراتینوسیت و تجمع آن‌ها به شکل پوسته‌های چرب و چسبنده ظاهر می‌شود.

درمان شوره چرب

حالت خفیف شوره چرب با استفاده از شامپوی ضدشوره بهبود می‌یابد اما در حالت متوسط تا شدید درمان باعث بهبود نمی‌شود زیرا فرد در اصطلاح پزشکی مبتلا به «درماتیت سبورئیک» التهاب یعنی روی زمینه سر است که با پوست چرب و شوره بروز می‌کند. شوره چرب به دلیل افزایش جریان خون درم و افزایش فعالیت و اندازه غده چربی، از همان منفذ خروج مو بیرون می‌آید و کنار آن سلول‌های کراتینوسیت نیز به دلیل جریان خون سریع به سطح پوست می‌رسند و جمع می‌شوند و به شکل پوسته همراه چربی در سطح پوست باقی می‌مانند.

شوره چرب زمینه وراثت دارد و در مردان اقوام پدر و مادر بیشتر از خانم‌ها به دلیل ترشح هورمون آندروژن دیده می‌شود.

این نوع شوره غالباً به جز شامپو به درمان دارویی نیاز دارد زیرا پوست چرب به این علت مساله‌ساز است که محیط را برای رشد بیماری «تیناورسیکالر» ناشی از قارچ «مالاسزیا فورفورا» مساعد می‌کند. این قارچ به شکل ساپروفیت یا بی‌آزار روی پوست و موی همه انسان‌ها حتی کودکان وجود دارد اما چربی زیاد و مستمر پوست محیط را برای رشد و فعالیت آن مساعد می‌کند و قارچ به حالت بیماری‌زا تبدیل می‌شود. از آنجا که قارچ مالاسزیا فورفورا از چربی تغذیه می‌کند و باعث افزایش جریان گردش خون می‌شود، خارش در پوست سر را در پی دارد.

در موارد چربی شدید و خارش که نشان از فعالیت این قارچ است استفاده از شامپوی ضدشوره به تنهایی کافی نیست. در این حالت شامپوهای مخصوص ضدقارچ و ضدشوره توسط پزشک تجویز می‌شود که در موارد حاد حتی نیاز به درمان خوراکی یا موضعی نیز خواهد داشت.

با تجویز دارو و شامپوهای مخصوص، قارچ و خارش‌های آن برطرف می‌شود اما این قارچ در همه‌جا وجود دارد و به دلیل اینکه پوست همواره چرب است، پس از قطع دارو یا شامپو دوباره برمی‌گردد. از همین رو، این افراد پس از بهبود نباید دارو را قطع کنند، بلکه با دوز کم که دوز نگهدارنده گفته می‌شود باید روند کنترل و بهبود مشکل ادامه یابد. معمولاً پس از کنترل مشکل، توصیه می‌شود یک روز شامپوی ضدقارچ و یک روز شامپوی ضدشوره استفاده شود.

این شوره‌های چرب مثل جوش جوانی پس از چند سال که ترشح هورمون آندروژن کم می‌شود و سن بالاتر می‌رود، کمتر می‌شوند اما مسلماً متوقف نمی‌شوند و مراقبت‌های لازم را همواره می‌طلبند. میزان چربی در شرایطی که فرد دچار شوره چرب است نیز نباید به صفر برسد و پس از روند درمان مناسب و رسیدن به حد طبیعی باید تحت نظر پزشک دوز دارو کم شود و سپس شامپوی ضدشوره غیردارویی استفاده شود که در هر حالت مراجعه و توجه به توصیه‌های پزشک مهم‌ترین و بهترین اصول درمان خواهد بود.

نکته مهم درباره درمان اینکه داروهای رفع این قارچ نیز هرگز نباید به طور خودسرانه مصرف شوند زیرا عوارض کبدی دارند و تجویز آن‌ها تنها با بررسی دقیق توسط پزشک و توجه به وضعیت بیمار و عوارض دارو مجاز خواهد بود. متأسفانه گاهی بعضی بیماران پس از یک دوره درمان دارویی بدون مشورت با پزشک مدت‌ها دارو مصرف می‌کنند زیرا از وضعیت شوره و مشکلات آن رها می‌شوند، غافل از اینکه سلامتشان را در معرض خطرات جدی‌تر قرار می‌دهند و دچار عوارضی مانند نارسایی کبد می‌شوند. مصرف مداوم این داروها یا هم‌زمان مصرف کردن آن‌ها با داروهای دیگر از جمله آنتی‌بیوتیک‌ها از جمله عوامل بروز چنین عوارضی خواهد بود.

توصیه بسیار مهم و کلیدی

برطرف کردن کامل چربی‌ها؛ باور غلط اما شایع! چربی برای حفظ سلامت مو و پوست سر لازم است و از همین رو خداوند در خلقت انسان این ضرورت را از طریق چربی‌های سطح پوست و کنترل توسط مغز نهادینه کرده است. جالب است بدانید اگر چربی موها کاملاً از بین برود، موها رطوبتشان را از دست می‌دهند، خشک و شکننده می‌شوند و از بین می‌روند. به علاوه پوست نیز کاملاً خشک می‌شود. زمانی که چربی از حد طبیعی بیشتر و برای فرد کلافه‌کننده می‌شود تنها باید دنبال راهکارهای کاهش چربی اضافی بود، نه برطرف کردن همه چربی‌ها.

معمولاً شامپوها PH معادل 7 یا 8 دارند که متناسب با ساختار موهاست اما صابون‌های سنتی مانند صابون مراغه با PH9 یا مایع دستشویی با PH10 گرچه به نظر به علت از بین بردن کامل چربی‌ها مفید هستند، در واقع علاوه بر آسیب به پوست سر و موها، روند ترشح چربی را تشدید می‌کنند. حتماً افرادی که تجربه استفاده از این شوینده‌ها را دارند متوجه شده‌اند پس از 3 تا 4 ساعت موها مجدداً بسیار چرب شده‌اند. علت این مسئله است که وقتی چربی در حد طبیعی باشد، از مغز به غدد چربی فرمان می‌دهد که فعالیت کمی داشته باشد و چربی نیز کمتر ساخته می‌شود اما وقتی چربی را کاملاً از بین ببرد، بعد از 3 تا 4 ساعت، مغز برای حفظ حالت تعادل و به عنوان یک موقعیت اضطراری که پوست و مو با خشکی روبرو است، فرمان به چربی‌سازی بیشتر می‌دهد، در نتیجه وضعیتی بسیار بدتر از چربی معمولی ایجاد می‌شود به خاطر داشته باشید چربی همواره برای سلامت پوست و موها لازم است و تنها باید با شامپوهای مخصوص چربی اضافی را تعدیل کرد، نه اینکه پوست و مو را به خشکی رساند.

اصول شستشوی موها

علاوه بر اینکه در مورد انتخاب شامپوی مناسب برای رفع شوره باید با پزشک مشورت کرد تا شامپوی ضدشوره موهای چرب و معمولی تجویز شود، دفعات شستشوی موها نیز در کنترل این حالت بسیار مهم و تأثیرگذار است. در صورت امکان هرچه موها زودتر شسته شود اما تعداد دفعات شامپو زدن کمتر باشد، بهتر است از اینکه فرد دیرتر به حمام برود اما چند دفعه موها را شامپو بزند. به طور کلی یک نوبت شامپو زدن در روز بهترین توصیه است زیرا چند بار شامپو زدن در یک نوبت حمام وضعیت چربی موها و پوست را به صفر می‌رساند و مغز دستور ترشح چربی زیاد را می‌دهد اما در صورت امکان می‌توان یک روز در میان دو نوبت موها را شامپو زد یا هر 2 روز 3 نوبت شامپو زد؛ به عبارتی به ازای هر روز، یک نوبت شامپو زدن. علاوه بر این موها را با آب ولرم بشویید. گرچه آب داغ حلال است و به خوبی همه چربی‌ها را از بین می‌برد اما هدف از حمام و شستشوی پوست و موها قطعاً این نیست. از طرفی گرما باعث افزایش گردش خون می‌شود که در این حالت نیز چربی‌سازی بیشتر می‌شود. حتی در تابستان با آب خنک آبکشی کنید تا عروق تنگ شود. اگر پوست به آب ولرم مایل به خنک عادت کند بهترین حالت برای سلامت پوست و موهاست که البته فواید دیگری نیز بر سلامت عمومی بدن دارد. بهترین حالت شستشو برای افرادی که از شوره چرب رنج می‌برند شستشو با شامپوی مخصوص، آب ولرم مایل به خنک و یک بار شستشو در روز است.